تاریخ شفاهی

تاریخ شفاهی یکی از شیوه‌ها و روش‌های جدید پژوهش در تاریخ است که به شرح و شناسایی وقایع، رویدادها و حوادث تاریخی بر اساس دیدگاه‌ها، شنیده‌ها و عملکرد شاهدان، ناظران و فعالان مرتبط می‌پردازد.

تاریخ شفاهی، در نقش مکمل تاریخ‌نگاری معاصر، بسیاری از ابعاد وجودی انسان و روابط انسانی را، که با ابزار کمّی شناسایی نمی‌شود، در نظر می‌گیرد و با نگاه کیفی، با توجه به تجربیات انسان‌ها، می‌کوشد این ابعاد را از دیدگاه افرادی که موضوع یا واقعه‌ای را تجربه کرده‌اند ببیند. در تدوین کتاب «تاریخ شفاهی؛ مبانی نظری، روش‌شناسی»، فائزه توکلی با استفاده از روش تحقیق کیفی، چارچوبی را در تمامی مراحل کار تدوین کرده‌است که برای پژوهشگران تاریخ و به‌طور ویژه برای پژوهشگران رشته تاریخ شفاهی سودمند و کارا خواهدبود.

بریده‌ای از کتاب تاریخ شفاهی

پیش از اختراع خط، بهترین شیوه برای حفظ سنت‌ها و آداب و رسوم سنت یا روایت‌ شفاهی بود، که تحت رهبری بزرگان و کهنسالان قوم و در قالب داستان و افسانه و اسطوره و حماسه، افتخارات قوی و قبیله‌ای را به اخلاف خویش منتقل می‌کرد. بارزترین نمونۀ آن در تاریخ اسلام ایام‌العرب و‌الانساب است، که نقل شفاهی جنگ‌های بین دو یا چند قبیله و شرح روایی کردار قهرمانان قبیله و قوم بوده است. بزرگان و قبیله برای حفظ افتخارات و احترام به اسلاف خویش، آن را به سان سنتی باشکوه تقدیس می‌کردند. در حقیقت، به سبب تسلط فرهنگ شفاهی و بی‌اشتیاقی به کتابت و نگارش اخبار، افسانه و اسطوره مجال بیشتری برای رشد می‌یافتند و سنت شفاهی، که بر قدرت حافظه و میزان درک افراد از دنیای پیرامون خود متکی بود، در گسترۀ زمان تغییر و تحول بارزی در اخبار و روایت‌ها به وجود می‌آورد، و با آمیخته شدن با اوهام و خرافات و باورهای نامعقول، بیش از پیش از تاریخ‌نگاری فاصله می‌گرفت. بنابراین، می‌باید بخشی از فرهنگ و داستان حیات آدمیان را در پهنۀ تاریخ و رازآلود افسانه و اسطوره جست‌وجو کرد. سنت شفاهی در برهه‌ای از زمان چنان بر فضای فکری جوامع انسانی سیطره یافته بود که نوشتن کتاب‌های مقدس و آسمانی نیز نامیمون و ناپسند انگاشته می‌شد. روحانیون مذهبی مردم را به حفظ و بیان روایی کتاب‌های دینی تشویق می‌کردند. این امر حتی در ساختار و ترکیب و نگرش این کتب نیز اثرگذار بود. نگاه کتابی چون تورات به تاریخ نیز بیشتر به یک تلقی روایی معطوف بود و به شرح جزئیات و کنار هم چیدن حوادث و وقایع استوار شده بود. اما قرآن کریم، در کنار بیان روایی رویدادها، نوعی حکمت و معرفت شهودی و استعلایی را نیز بیان کرد. این نوع نگرش بعدها تحول شگرفی را در بینش و روش مورخان اسلامی به وجود آورد.