مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی

اساس عرفان اسلامی در طریقت «وحدت وجود» است و در غایت و حقیقت وحدت شهود. جز «او» هیچ چیز، استحقاق وجود ندارد. تنها اوست که هست، بالذات، و هر چه غیر اوست جلوهٔ اوست.

دفتر اول این مجموعه، در بحثی حکمی، به بررسی و تبیین اصل وحدت وجود و وحدت شهود (اگر تمایزی بین این دو باشد) در ادیان و حکم می‌پردازد؛ ادیانی چون مسیحیت، هندوئیزم و اسلام، و حِکَمی چون حکمت یونانی و حکمت اسلامی. این بحث تا بدانجا فرامی‌رود، که به اصل تجلی، یعنی سریان نور وجود در مراتب حضور و ظهور رسد و از تجلی به مراتب و از مراتب به خیال و از خیال به تصویر آن در گسترهٔ هنر اسلامی (قوس نزول) و از آن به رمزگشایی عالمی که این هنر راوی آن است (قوس صعود).

دفتر دوم شرح آرای حکیمان مسلمان است در وصف و ذکر عالم خیال و سپس جلوه‌های نور و قدر (هندسه و ریاضیات قدسی) در هنر و معماری اسلامی.

دفتر اول شرح مبانی است و دفتر دوم تطبیق این مبانی بر مصادیق؛ همان که سنت‌گرایانی چون نصر و شوآن و بورکهارت و گنون بر سر آن از سوی کسانی چون نجیب اوغلو و تری آلن مورد انتقادند. این کتاب آرا و نظرات متفاوت را بررسی می‌کند و اطلاعات جامعی در اختیار علاقه‌مندان قرار م‌دهد.

بریده‌ای از کتاب مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی

چنان که می‌بینیم تبارشناسی واژهٔ وحدت وجود در لسان عربی به مفهومی فراتر از هستی واحد یا وحدت هستی می‌رسد و آن رسیدن به یافتنِ هستی واحد است که تنها با سیر و سلوک و در طول و جهت واحد حقیقی قرار گرفتن ممکن است. در این صورت، همچنان که موله به درستی اشاره می‌کند رسیدن به این یافته شدن نوعی وحدت شهود است نه وحدت وجود و یا به تعبیر درست‌تر رسیدن به عالمی که وحدت در جان و روح سالک و عارف یافت شده و محقق می‌گردد. این نظریه، دافع و رافع غوامض، مسائل و مشکلاتی است که در وحدت وجود به معنای عرضی و عام آن - که همه چیز را خدا دانستن و یا مانند خدا دانستن است - وجود دارد. در این نظریه تمامی موجودات، مانند خدا یا خدا نیستند (که به شرک، چندخدایی و نیز امتناع عقلی بینجامد) بلکه خدا به عنوان وجود حق مطلق، مستقل از عالم است و موجودات، حتی مراتب وجودی او نیز - بدین معنا که هر مرتبتی مانند اوست - نیستند، گرچه در وجود و هستی با او مشترک‌اند؛ خدا هست، آن‌ها هم هستند، زیرا به تعبیر عرفا و حکمای بزرگ وحدت وجودی اسلامی همچون ابن‌عربی، شیخ اشراق و ملاصدرا، این مراتب، تجلیات و مظاهر آن وجودند و نه مانند آن وجود. اما اگر وجود، یافتن و یافته شدن ترجمه شود می‌توان گفت از تمامی مخلوقات، کسانی که به دنبال یافتن یا یافته شدن باشند به وحدت می‌رسند و این همان فناست که در عرفان اسلامی مقامی رفیع و متعالی دارد. بنابراین، وحدت وجود را «یگانگی هستی» تعبیر کردن چندان صحیح به نظر نمی‌رسد. کسانی می‌توانند مصداق وحدت وجود باشند که به شهود وحدت وجود خود با حق، رسیده باشند و این مقام، مقام هر کسی نیست: محقق را که وحدت در شهود است نخستین نظره بر نور وجود است