آموزش تحلیلی تصنیف‌خوانی در موسیقی دستگاهی ایران

منصور اعظمی کیا در کتاب آموزش تحلیلی تصنیف‌خوانی در موسیقی دستگاهی ایران، با بهره‌گیری از تجربه شخصی سال‌ها تدریس آواز با استفاده از روشی منطقی و عملی، به آموزش تصنیف‌خوانی می‌‌پردازد به طوری که هنرجویان ضمن درک سریع‌تر ساختار تصنیف و ضربی، با سهولت بیشتری تلفیق ضرب و آهنگ آن‌ها را درک می‌‌کنند.

آهنگ‌های ضربی با‌کلام و تصنیف‌ها اغلب برگرفته از ردیف دستگاهی موسیقی ایران و پیوند خورده با آن هستند که آموختن و اجرای آن‌ها برای هنرجویان آواز جذابیت زیادی دارد و برای هنرآموزان هم نوعی مزیت آموزشی و بی‌اغراق یک ضرورت است. آموزش این مهم، اغلب به دلیل نبودن یک روش مدون و اصولی یا نادیده گرفتن از سوی برخی هنرآموزان، به خصوص در روش آموزش سینه به سینه، در برنامه آموزش اصولی قرار نمی‌گیرد.

به این ترتیب هنرجوی آواز پس از گذراندن دوره آموزش با ردیف دستگاهی و چگونگی اجرای آن آشنا می‌شود اما ممکن است در اجرای تصنیف و ضربی ضعیف و ناتوان باشد. هنرجویان مبتدی موسیقی با به کار گرفتن این روش ابداعی اعظمی کیا می‌توانند ضرب آهنگ‌ها و فراگیری تصنیف‌ها را برای خود آسان کنند و همچنین دانسته‌های ردیفی دستگاهی موسیقی ایران را که پیش از این آموخته‌اند، تکمیل کنند.

تصنیف یا موسیقی ضربی با کلام جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ موسیقی ما دارد. همیشه ترکیب موسیقی و کلام جذابیت بسیاری در میان مردم دارد. گستره‌ی این موسیقی از لالایی مادران در مناطق گوناگون، آهنگ‌های روحوضی و کوچه بازار می‌گرفته تا تصنیف‌های مستحکم و جدی را شامل می‌شود و می‌توان گفت که تمامی مردم حداقل یک ترانه یا تصنیف (از هر نوع آن) را از بر دارند.

تا قبل از علی اکبر شیدا ابتذال در تصنیف‌سازی و ترانه‌سازی رواج داشت و غیر از نمونه‌های معدود، مردم تصنیفی نمی‌شناختند که در آن از مفاهیم و الفاظ زشت و حتی رکیک خبری نباشد. تصنیف‌های شیدا که اغلب عاطفی – عشقی بودند سبب شد که مردم خوش ذوق خیلی زود آن‌ها را جایگزین تصنیف‌های مبتذل کنند. پس از آن تصنیف‌هایی با مضامین عاشقانه، اجتماعی و سیاسی ساخته شد که بهترین نمونه‌های آن ساخته‌ی عارف قزوینی و امیر جاهد هستند.

غیر از گونه‌هایی که گفته شد، تصنیف‌های معدودی عموما با موضوع‌های عاشقانه قبل از علی اکبر شیدا ساخته شده‌اند که امروز هم دارای ارزش و اعتبار هنری هستند. اینگونه تصنیف‌ها متأسفانه به دلیل عدم ثبت دقیق نام و نشان سازندگان آن‌ها بی‌هویت هستند. به عنوان نمونه از این گروه می‌توان به تصنیف «گر به تو افتدم نظر…» یا «همچو فرهاد بود کوه کنی پیشه‌ی ما» اشاره کرد. امروزه این تصنیف‌ها با نام «تصنیف‌های قدیمی» معروف‌اند.

بریده‌ای از کتاب آموزش تحلیلی تصنیف‌خوانی در موسیقی دستگاهی ایران

گونه‌ای دیگر از موسیقی با کلام نیز در قدیم وجود داشته که به کار عمل معروف است. این موسیقی توسط خوانندگان ضربی‌خوانی اجرا می‌شده که اغلب نوازنده‌ی تنبک هم بوده‌اند. آن‌ها موسیقی را به شکل بداهه روی ضرب آهنگ دلخواه اجرا می‌کرده‌اند. تصنیف‌سازان را می‌توان به دو گروه تقسیم کرد؛ اول آن‌هایی که فقط موسیقی‌دان هستند، دوم آن‌هایی که هم موسیقی‌دان و هم شاعراند. در این میان ترانه‌سرایانی هم وجود دارند که شعر تصنیف‌های گروه اول را می‌سرایند. برخی از اشعار تصنیف‌ها به گونه‌ای است که بدون موسیقی هویت مستقل شعری ندارند مانند شعر تصنیف «موسم گل» ساخته‌ی عبدالحسین شهنازی در آواز دشتی. در این کتاب از ساخته‌های هر دو گروه تصنیف‌ساز آورده شده است.