نظریه در تئاتر

کتاب نظریه در تئاتر نوشتۀ مارک فورتیه به بررسی رابطه‌ی بین نظریه و تئاتر می‌پردازد و در هر دو حوزه سؤالاتی را طرح می‌کند.

آیا تئاتر نوعی زبان است و یا اگر نیست چطور از این الگوی اصلی (یعنی زبان) می‌گریزد؟ اگر تئاتر ویژگی‌ای دارد که آن را از زبان متمایز می‌کند، این ویژگی چطور در تسلط زبان و نوشتار بر درک نظری جهان بازتاب می‌یابد؟ چه روابط احتمالی بین اندیشیدن دربارۀ تئاتر بر اساس مناسبات نظری و کنش عملی ساختن تئاتر وجود دارد؟ مقاومت تئاتر در برابر نظریه یا به بیان ملایم‌تر، اصرار بر آن‌ که تئاتر در یک گفت‌و‌گوی واقعی با نظریه دارای صدای خاص خود است، به جنبۀ دوم رابطۀ این دو اشاره دارد. نظریه را می‌توان در مورد تئاتر به کار بست، اما در جهتی دیگر، تئاتر پاسخ نظریه را می‌دهد. به‌ خصوص در قطعات تئاتری که خود اندیشه‌ای پیچیده را بر می‌انگیزند یا به صحنه می‌برند، وضع این‌ گونه است. برای مثال بیشتر کارهای شکسپیر، تاملی بسیار پیچیده در باب تئاتر، فرهنگ و واقعیت‌اند.

هدف اصلی کتاب نظریه در تئاتر (theory theatre an introduction) عبارت است از ارائۀ شرحی مقدماتی از جریان کنونی نظریۀ فرهنگی و چگونگی کاربرد احتمالی آن در تئاتر. از این جهت کتاب نظریه در تئاتر، کتابی است منحصر به فرد. البته مقصود این نیست که می‌توان همۀ متون دیگری را که در این حوزه نوشته شده‌اند، نادیده گرفت.

نظریه در تئاتر به گونه‌ای طراحی شده است تا طیف گسترده‌ای از ایده‌هایی را که خوانندگان می‌توانند به تفصیل در کتاب‌های تخصصی‌تر دنبال کنند، معرفی کند و در این راه مکمل کتاب‌های موجود باشد. متون مقدماتی در زمینۀ نظریه بی‌تردید بسیار ارزشمند‌ند، اما همان‌ طور که بخش «پیشنهاداتی برای مطالعه» که در پایان این کتاب آمده است نشان می‌دهد، بسیارند مجموعه‌هایی که چکیده‌هایی از متون نظری را منتشر کرده‌اند.

با توجه به گستردگی کارهایی که در حوزۀ نظریه در تئاتر، این کتاب از این مزیت متاخر بودنش استفاده می‌کند تا بتواند بازگردد و به قلمرویی که کمابیش شکل گرفته است بنگرد. از این منظر مارک فورتیه (Mark fortier) کوشیده‌ است تا حد ممکن برداشت گسترده‌تری از نظریه را مبنای کار خود قرار دهد. برخلاف بسیاری از دیگر مطالعاتی که در این زمینه انجام شده است، او به‌ طور مشخص توجه خود را بر نظریه‌هایی متمرکز کرده‌ که منشأ در بیرون از تئاتر دارند؛ برخلاف دیگر کتاب‌هایی که در فهرست آمده است، او کوشیده‌ است به نظریه به مفهوم عام آن بپردازد.

نظریه‌هایی که در این کتاب معرفی شده‌اند همه در طی صد و پنجاه سال گذشته مطرح شده‌اند و دلیل انتخاب آن‌ها این واقعیت بوده است که هنوز به‌ طور گسترده‌ای به کار برده می‌شوند. همان‌ طور که می‌دانیم ماتریالیسم از طریق آثار کارل مارکس و در نیمۀ دوم قرن نوزدهم مطرح شد. بخش نخست قرن بیستم شاهد شکل‌گیری نشانه‌شناسی، روان‌کاوی و پدیدارشناسی بود. در بخش دوم قرن بیستم نظریه‌های واکنش خواننده، واسازی، فمینیسم و نظریۀ جنسیت، پسامدرنیسم و پسااستعماری مطرح شدند. این نظریه‌ها را نیز انتخاب کردیم زیرا هر کدام از آن‌ها نکات مهمی را دربارۀ تئاتر به ما خواهند گفت.

این نه کتابی است صرفا دربارۀ نظریه؛ و نه همچنین کتابی است صرفا دربارۀ تئاتر. در سطح کلی، بحث در مورد نظریه و تئاتر نه حول مکاتب نظری یا کار نظریه‌پردازان خاص بلکه پیرامون مسائل مربوط به تئاتر سازمان داده شده است؛ نظریه‌ها فقط تا جایی که به مسائل خاص مورد بحث می‌پردازند مورد توجه قرار گرفته‌اند. این مسائل زیر به سه عنوان کلی طبقه‌بندی شده‌اند. فصل اول با توجه به تئاتر در حکم متن و تئاتر در حکم رویدادی زنده، به روابط بین نظام‌های کلامی و غیرکلامی در روی صحنه می‌پردازد. مسائلی چون دلالت، بازنمایی، معنا، فهم، واژگان و سکوت، صحنه، زندگی، بدن و صدا بررسی می‌شوند. فصل دوم به کسانی که درگیر در تئاتر هستند، می‌پردازد و سوبژکتیویته، عاملیت، مولف، شخصیت، بازیگر، مخاطب و پیوندهایی که تئاتر بین آدم‌های دخیل به وجود می‌آورد از جمله مطالب مورد بحث خواهند بود. فصل سوم به تئاتر به مثابۀ نهادی در جهان می‌پردازد و روابط تئاتر با جهان بیرون از تماشاخانه را بررسی می‌کند؛ در این فصل عواملی چون نیروهای تاریخی، اقتصادی و سیاسی که تئاتر را به شیوۀ به‌ خصوصی به زمان و مکان خاص مرتبط می‌کند، مورد توجه قرار خواهند گرفت.