مستوران قباب غیرت

کتاب “مستوران قباب غیرت” بیست و دومین اثر مکتوب دکتر محمدرضا خالصی، استاد دانشگاه، نویسنده و پژوهشگر معاصر که “مدخلی بر تاریخچه ملامتیه در شیراز طی قرون دوم تا چهارم هجری” است، منتشر شد و در دسترس عموم مردم قرار گرفت.

خالصی در مقدمه این کتاب نوشته است: “بی شک، یکی از جذاب‌ترین و دلکش‌ترین و مهم‌ترین فصولِ تصوف، مربوط به ملامتیان است و یقیناً بی‌توجه به این فصل نمی‌توان به تجربه و تحلیل کاملی از تاریخِ تصوف رسید. آنان که وجهِ شاخص‌شان، واکنشِ باطن‌گرایانه در مقابلِ مقَّدس‌مآبانِ مُتِزهِّد بود و عنصرِ غالب اشان مبارزه بی‌امان با ریاکاری، عُجب، خودپسندی ، چالش و کشمکش مداوم با نفس.

اصل و خاستگاهِ ملامتیه را محققان، نیشابور می‌دانند و برآنند که این اندیشه در تقابُل با مکتب بغداد شکل گرفته است. در این کتاب سعی شده تا این موضوع، مورد تردید قرار گیرد و بر اساسِ مستنداتِ صوفیان نخستین، به چالش کشیده شود.

این نویسنده و پژوهشگر، هدف از تالیف این کتاب را دستیابی به نتایجی دانسته و خاطرنشان کرده است که:

“1- ملامتیه، اندیشه‌ای نیست که تنها در نیشابور شکل و سامان ، یافته باشد، بلکه ردِ پای آن را در اَقصی نقاطِ تمدنِ اسلامی می‌توان یافت و باید آن را نوعی عکس‌العمل طبیعی دانست به صوفیانی که از تظاهر و دکانداری دیگر اهلِ تصوف، سخت به تنگ آمده بودند و برای مقابله با این تظاهر و تَصَنُّع، راه خلاص می‌جستند.

2- طریقه‌های باطنی در تمدن اسلامی، آن‎گونه که از مُستندات و شواهد بر می آید، تنها در چارچوب دو گروه مکتب بغداد و مکتب ملامتیه نمی‌گنجند بلکه در سراسرِ این جغرافیای پهناور ، نام‌ها ، شکل‌ها ، روش ها و آداب ِمتعدد و متکثری دارند.

3- آنچه سُلَمی و خرگوشی به عنوان اولین مطرح‌کنندگان اندیشة ملامتی تحتِ عنوان اصول ملامتیه نام می‌برند همزمان با آنان و یا حتی پیش از ایشان در نقاطِ دیگرِ تمدن و فرهنگ اسلامی حضور دارد ، در ری، مکه، شام، همدان، بلخ، اربل ، اصفهان، اشبیلیه ، شیراز و بسیاری دیگر از نقاطِ جغرافیای اسلامی می‌توان ردپای روشن این اندیشه را دید که حتی گاه پررنگ‌تر و چالش‌برانگیزتر از ملامتیه ی نیشابور است. آنچه عطار از دیدار حیری ( یکی از اضلاع مثلثِ گسترش ملامتیه در نیشابور) با یوسف بن حسین در تذکرة الاولیاء در ری آورده ، یکی از شواهد این موضوع است.

4- بر اساس جغرافیای پهناور آن روزگار اسلام، این عکس‌العمل طبیعی به صوفیان مُتَظاهر، در هر منطقه و شهر ، بر اساس، آداب و عُرفِ آن‌جا، شکل یافته و البته اصول اساسی آن همان است که سلمی و خرگوشی در رساله‌های خود بدان اشاره کرده‌اند.

5- شیراز از روزگارانِ پیشین بُرجِ اولیاء خوانده می‌شده و در شکل‌گیری تصوف اسلامی نقش بسیار زیادی داشته ، و شواهد بسیاری بر کثرتِ صوفیان بزرگ در سده‌های نخست اسلامی در این شهر وجود دارد و حضور آنان در دیگر مناطق تمدن آن روزگار نیز غیرقابل انکار است. در حدود چهار قرن ، 12 مشیخه و تذکره در مورد زندگانی و تأثیر صوفیانِ شیرازی نوشته شده است که به‌طور متوسط هر سی سال یک تذکره در این شهر نگاشته شده که اختصاص به نام‌آورانِ مُتصوفه این خطه داشته و این نشان از رونق و تأثیرگذاری صوفیانِ شیراز بر اندیشه ی تصوف اسلامی است .

6- ملامتیه شیراز یکی از بزرگ‌ترین مکاتب ِ اندیشه ای صوفیان این شهر از قرن دوم تا زمان حافظ شیرازی است.

7- در این مقاله سعی شده تا به بررسی ملامتیه ی شیراز طی قرون دوم تا چهارم هجری که از قضا اوج ملامتیه ی نیشابور است پرداخته شود.

وی همچنین یادآور شده است که ملامتیه شیراز براساس مستنداتی که آورده شده ویژگی‌هایی شامل بی‌توجهی به ظاهرِ مُتکلفانه ی صوفیان؛ عدم جلبِ توجه مردم و دوری از خودنمایی؛ مبارزه بی‌امان با ریا؛ اصرار بر اخلاص؛ گزاردنِ حقوق دیگران و ترکِ طلبِ خویش؛ داشتن شغل و دوری از بی پیشگی معمولِ صوفیان؛ صبر بر جفای ستمکاران؛ نفی خودستایی؛ ناسازگاری با لَذّتِ طاعت؛ مخالفت‌ِ با نفس و نفس‌گرایی؛ حُسنِ‌ظَنِ به خداوند؛ دیدنِ تقصیرِ خویش و دیدنِ عذر مردم و بخشندگی، را دارا بوده‌اند.