انقلاب ۵۷ و انکشاف فلسفه تاریخ ایران

کتاب انقلاب ۵۷ و انکشاف فلسفه تاریخ ایران نوشته سیدجواد طاهایی است. کتاب انقلاب ۵۷ و انکشاف فلسفه تاریخ ایران را انتشارات سوره مهر برای تمام علاقه‌مندان به تاریخ ایران منتشر کرده است.

خروج از بن‌بست نظری و دانش جز از طریق درک مستقل و خوداتکای موقعیت کنونی فرهنگ و جامعه ایران میسر نیست. این امر خصوصاً با تلاش در جهت به دست دادن درکی نظری از انقلاب اسلامی بهمن ۵۷، به مثابه نقطه تعیین کننده اکنونیت و لحظه حال جامعه ایران، مرتبط است. از این جهت، ما به موجی از فعالیت‌های نظرورزانه و نیز تتبعات و تحقیقات تجربی و تاریخی با محوریت انقلاب اسلامی و مسائل خاص و انضمامیِ ایران پسا انقلابی نیازمندیم. این امر یکی از اصلی‌ترین دستور کارهای پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی طی سال‌های اخیر بوده است.

کتاب انقلاب اسلامی و انکشاف فلسفه تاریخ ایران را می‌توان نمونه‌ای مهم و برجسته از این ژانر نظری جدید قلمداد کرد. نویسند دکتر سید جواد طاهایی، در این کتاب کوشیده تا با رفت و برگشتی میان ساحت اندیشه و تاریخ، انقلاب اسلامی را به مثابه تجسم و تحصل آنچه فلسفه تاریخ ایران با محوریت «امر مطلق» می‌نامد، مورد شناسایی قرار دهد. در این مسیر او ضمن راهجویی از مسیرهای پیموده برخی متفکران معاصر ایرانی، به گفتگویی انتقادی با آنان وارد شده و بنیاد طرح خود را در نسبت با کاستی‌های موجود در آن اندیشه‌ها پی می‌افکند. طاهایی در عین بهره‌گیری از امکانات موجود در شاخه‌ای از فلسفه معاصر غرب (یعنی سنت فلسفه قاره‌ای و خصوصاً اندیشه مارتین هایدگر)، راه خود را به روشنی از کلان روایت تاریخی تجدد جدا می‌کند؛ از نظر او فلسفه تاریخ ایران برآمده از سنت، تاریخ و مظاهر خاص روح ایرانی است که مشخصاً مسیری متفاوت از تقدیر تاریخی مدرنیته غربی را نشان می‌دهد.

بریده‌ای از کتاب انقلاب ۵۷ و انکشاف فلسفه تاریخ ایران

ما در پی درک معنای ایران و یافتن پاسخی برای پرسش چیستی ایرانیم. روشن است که هم‌اینک «ایران» بیشتر در ناخودآگاه و عواطف ما جای دارد و هنوز موضوع شناخت عقلی قرار نگرفته است؛ شناختی که مبنایی و بنابراین ضروری است. اما شناخت عقلی یا فلسفی ایران شناخت کلیتِ تاریخی ایران است و کلیت ایران فقط وقتی که متعیّن شود شناخته می‌شود. هرچیز زمانی درک می‌شود که در دسترس قرار گیرد. وقتی تاریخ ایران به نهایت تکامل خود رسید و سپس تجلی یافت، آن‌گاه است که فلسفه یا دلیل غایی موجودیت آن درک می‌شود. قبل از هر پژوهشی برای شناخت ایران، ما در برابر یک دوراهی قرار می‌گیریم که به‌ناچار باید یکی را مبنا قرار دهیم و دیگری را واگذاریم: آیا شکل‌گیری و تکوین ایران بر اصلی نخستین استوار بوده است یا بر اصول نخستین متعدد؟ ایده اصول نخستینِ متعدد کمی ممتنع است، زیرا حرکت ذهن از منشأ اصول متعدد در تکوین چیزی به تکرار همان اصول در درک و تعریف آن چیز می‌انجامد و این به آشفتگی در درک هویت آن چیز منجر می‌شود. بااین‌حال، دیدگاه رایج‌تر همین دومی است که تاکنون هم مبنا و هم نتیجه همه پژوهش‌های پیرامون تاریخ و هویت ایران بوده است؛ اما استدلال ما متخذ از ارسطو (ارسطو ۱۳۹۰:۲۹ ـ ۳۰) به عکس است: موقتاً فرض می‌کنیم اصل نخستینی در تشکیل ایران وجود ندارد و به جای آن اصول نخستین متعددی وجود دارند. اما اگر اصول نخستین متعددی وجود داشته باشند، این اصول یا باهم ارتباط دارند و منظم‌اند یا باهم بی‌ارتباط‌اند و نامنظم. اگر نامنظم باشند، نتایج برآمده از آن‌ها نامنظم‌تر است و دراین‌صورت، ایرانْ ایران نیست، بلکه سراسر آشفتگی و نابسامانی است؛ از سوی دیگر، اگر آن اصول نخستینْ منظم و مرتبط باهم باشند، یا به وسیله خودشان نظم یافته‌اند یا از سوی عامل یا عواملی بیرونی. اگر ایران به وسیله عاملی بیرونی نظم یافته، چون نظم در اصول نخستینش را عاملی بیرونی به آن داده، ایران واقعیتی تابع و ادامه همان عامل بیرونی است؛ بنابراین، فاقد هستی مستقلی است و درنتیجه فاقد هویت است. اما اگر آن اصول به وسیله خودشان و در درون خود نظم یافته‌اند، حتماً چیز مشترکی وجود دارد که آن‌ها را به هم پیوند می‌دهد و آن چیزْ اصل نخستین است.