تاثیر نهضت ترجمه در موسیقی جهان اسلام

کتاب تاثیر نهضت ترجمه در موسیقی جهان اسلام (قرن سوم تا پنجم هجری) اثری پژوهشی در تاریخ هنر موسیقی نوشته نکیسا هدایت‌زاده است.

با آغاز قرن سوم هجری نهضت علمی ترجمه در جهان اسلام شکل گرفت و سبب شد در اندک زمانی حجم گسترده‌ای از کتب علمی و فلسفی از زبان‌های یونانی، سریانی، هندی، و پهلوی به عربی برگردانده شود. بنای این نهضت علمی در دربار خلفای عباسی، به‌ویژه هارون‌الرشید (خ ۱۷۰ ـ ۱۹۳ ق)، صورت گرفت و در زمان خلافت پسرش، مأمون (خ ۱۹۸ ـ ‌۲۱۸ ق)، به اوج خود رسید. بغداد، مرکز خلافت عباسیان، محل استقرار مدرسه‌ای شد به نام «بیت‌الحکمه»، که در آن عده‌ای از مترجمان مسیحیِ عرب‌زبان و دانشمندان اسلامی به ترجمه، بحث، و تبادل نظر درباره این آثار می‌پرداختند.

نهضت ترجمه سبب شد مسلمانان وارث فرهنگ علمی و فلسفی یونان شوند و این زمانی بود که اروپا خود در قرون وسطی به سر می‌برد و تسلط مذهب و کلیسا به گونه‌ای بود که مردم از همه شئونات و دستاوردهای علمی پیشینیان خود بی‌اطلاع بودند. مسلمانان، در این جنبش علمی، نقش ارزنده‌ای در زنده نگه داشتن و انتقال این آثار ایفا کردند؛ به طوری که، با پیدایش رنسانس، اروپاییان برای برخورداری از علوم گذشته خویش به‌ناچار به آثار نظریه‌پردازان مسلمان روی آوردند.

نظریه‌پردازان اسلامی، نظیر ابواسحاق کندی (ف بعد از ۲۵۶ ق)، ابونصر فارابی (ف ۳۳۹ ق)، اخوان‌الصفا (نیم ه دوم قرن چهارم ه.ق)، ابن‌سینا (ف ۳۷۰ ق)، و ابن زیله (ف ۴۴۰ ق)، مباحث عملی موسیقی زمان خود را با مبانی نظری موسیقی یونان مطابقت دادند و آن را با تبیینات جدیدی ارائه نمودند. البته، برخی از مترجمانِ این آثار، همچون حنین بن اسحاق (ف ۲۶۰ ق)، اسحاق بن حنین (ف ۲۹۸ ق)، قسطی بن لوقا (ف ۳۰۰ ق)، یوحنا بن بطریق (ف ۲۰۰ ق)، و ثابت بن قره (ف ۳۶۵ ق)، نیز از مبانی این علم بی‌اطلاع نبودند و حتی در این زمینه به تألیف پرداختند.

امروزه، بر اساس فهرست‌هایی که در همان زمانْ افرادی چون ابن ندیم (ف ۳۸۸ ق) در الفهرست، ابن قفطی (ف ۶۴۸ ق) در تاریخ‌الحکماء، و ابن ابی اصیبیعه (ف ۶۶۸ ق) در عیون الانباء فی طبقات الاطباء ثبت کرده‌اند می‌توان به آثار نظریه‌پردازان یونان در زمین ه علم موسیقی، که به زبان عربی ترجمه شده، دست یافت.

در کتاب حاضر نگارنده سعی کرده به آثار موسیقایی‌ای بپردازد که طی نهضت ترجمه، در قرن سوم تا پنجم هجری، به عربی ترجمه شده است و افرادی چون ابن ندیم، ابن قفطی، و ابن ابی اصیبیعه آن کتب را مشاهده و ثبت کرده‌اند. از این رو، نگارنده نخست به مطالعه آثار یونانی پرداخته و بیان کرده که هر یک از این آثارْ زیرمجموعه کدام یک از مکاتب موسیقایی یونان بوده است. گام بعدی مطالع ه نهضت ترجمه و بررسی آثار موسیقایی است که در این نهضت به عربی ترجمه شده است. سپس، به جایگاه موسیقی در طبقه‌بندی علوم نظریه‌پردازان اسلامی پرداخته و بیان شده کدام یک از نظریه‌پردازان اسلامی به آثار ترجمه‌شده در طی نهضت توجه کرده‌اند. و در خاتمه، با استناد به شواهد ارائه‌شده، بیان شده چه مباحثی از علوم موسیقی یونان به موسیقی جهان اسلام راه پیدا کرده است.