حیوانی که می‌خندد

ادبیاتِ هر سرزمینی آکنده از قصه‌ها و افسانه‌های شنیدنی است؛ افسانه‌هایی که هریک حاکی از سیر اندیشه‌ها، باورها و تجربه‌های مردمان اعصار دور و آیینه‌های تمام‌نمای فرهنگ و تمدن اقوام و ملل‌اند.

در این میان، افسانه‌های تمثیلیِ حیوانات، بخش عمده‌ای را به خود اختصاص داده‌اند. این قسم از افسانه‌ها، از دیرباز و در تاریکی‌های تاریخ تمدن بشری، به دایرهٔ تفکرات انسان راه یافته و تاکنون نیز جایگاه خود را حفظ کرده‌اند، زیرا ارتباط انسان با حیوانات از بدو تاریخ آغاز شده است. این ارتباطِ بسیار ساده حتی باعث شده انسان نگرشی خاص به حیوانات پیدا کند و گذشته و آینده خود را در پیوند با آنها ببیند. تناسخ و باور به حلول روح انسان در حیوانات و بسیاری از اندیشه‌های خرافی دربارهٔ حیوانات از این نگرش ناشی شده است؛ پس بی‌تردید انسانی که همواره با جانوران تعامل داشته و برای بقا وابسته به آنها بوده است از این موجودات به عنوان ملموس‌ترین ایده‌ها در خلق افسانه‌ها و داستان‌های عبرت آموز و خواندنی استفاده کرده است. بیشتر این افسانه‌ها با شخصیت‌بخشی به حیوانات و نمایش آنها مانند موجوداتی کاملا انسانی شکل گرفته‌اند و در بسیاری از آنها زبان تمثیلی و اغلب طنزی به کار رفته تا حیوانات را کاریکاتور یا نمادی از انسان جلوه دهد و بتواند رذایل اخلاقی و تناقضات موجود در روابط انسان‌ها را به نقد بکشد. به عبارتی، طنز، با خاصیت تیغ جراحی، زخم‌های عفونی روح بشر را می‌شکافد و منشأ دردهای معنویِ انسان را به رخ می‌کشد و با این شیوه، به حکم همیشگیِ خود، در اصلاح جامعه یاری می‌رساند. این شگرد ویژگیِ مشترک بسیاری از آثار ادبی جهان در مقولهٔ افسانه‌های حیوانات به شمار می‌آید. بررسی شگردهای به کار رفته در طنز این حکایات، راه‌های تازه‌ای را در مسیر رمزگشایی از ابعاد هنریِ آثاری از این دست پیش روی مخاطبان قرار می‌دهد. زینب کوشکی در کتاب «حیوانی که می‌خندد» کوشیده است جنبه‌های طنز در «کلیله و دمنه» فارسی را طنز در افسانه‌های ازوپ، نویسنده یونان باستان که قصه‌های کودکانه و افسانه‌های عبرت آموز می‌نوشت مقایسه کند و وجوه اشتراک و افتراق آنها را معرفی نماید.

بریده‌ای از کتاب حیوانی که می‌خندد

افسانه‌ها و داستان‌های شفاهی درباره حیوانات همواره بین مردم جهان جایگاه مهمی داشته است. چه بسیار داستان‌هایی که در اعتقادات مردم راه یافته و هنوز نیز، در عصر علم و تکنولوژی، ریشه‌هایی از آن‌ها در سخنان و رفتارهای مردم جهان به چشم می‌خورد. از این قبیل داستان‌های آمیخته با خرافات، که در رفتارهای بشر تغییراتی به وجود آورده، در ایران نیز بسیار است و هنوز هم در میان بسیاری از مردم عامی رواج دارد و نقل می‌شود. در این زمینه، کتاب معتقدات و آداب ایرانی ‌هانری ماسه، به‌مثابه مجموعه‌ای معتبر درباره اعتقادات رایج میان مردم ایرانِ قدیم، درخور توجه است. البته برداشت‌های ظاهربینانه‌ای نیز از سوی نویسنده شکل گرفته است، اما گردآوری مجموعه‌ای از این اعتقادات، که سندیت داشته‌ باشد، به نوبه خود، ارزشمند است. در اینجا، از آن کتاب خواندنی نمونه‌هایی جزئی را به‌تلخیص ذکر خواهیم کرد.