حاج آقا حسین قمی، جلد 8

کتاب حاج آقا حسین قمی نوشته رضا مختاری اصفهانی، از مجموعه کتاب شخصیت‌های مانا است که درباره زندگی و فعالیت‌های علمی و فرهنگی یکی از شخصیت‌های ماندگار این سرزمین، حاج آقا حسین قمی، نگاشته شده است.

یکی از مهم‌ترین عالمان دوره پهلوی، آیت‌الله سید حسین طباطبایی قمی است؛ عالمی که نه در نجف و قم که در مشهد ریاست دینی داشت. مشهد در این دوره به جهت ترکیبی از عالمان سیاسی و سنتی جایگاه خاصی یافته بود. عالمانی که هم از دریچۀ سیاست و هم از دریچۀ سنت به سلطنت رضاشاه انتقاد داشتند. این انتقاد اما از موضع ارشادی بود. از همین رو در ماجرایی مانند نظام وظیفه، آیت‌الله قمی برخلاف حاج‌آقا نورالله اصفهانی راهی میانه برگزید. شیوه‌ای که آیت‌الله در طول سال‌های اقامتش در مشهد و بعدها کربلا دنبال کرد، در واقع حاصل تجربۀ او در طول سال‌های تحصیل و برخورد نزدیک با وقایع در سایۀ نزدیکی به استادانش بود. استادانی که همگان از بزرگ‌ترین مراجع عراق یا مجتهدان ایران شمرده می‌شدند.

سال‌هایی که او در حال خوشه‌‌چینی از خرمن دانش بود، سال‌های پرتلاطم سیاسی ایران بود. در این سال‌ها عالمان دینی آن یک‌دستی ظاهری پیشین را نداشتند. مشروطه موضوع اختلاف بود. آیت‌الله قمی در دل این حوادث بالید و روایات از برکنار ماندن او از وقایع سیاسی حکایت دارد. در حالی که او استادانی در دو سوی ماجرا داشت. قمی اما پایبند به سیرۀ استاد بزرگش، میرزاحسن شیرازی، سعی در کناره‌جویی از سیاست داشت. بعدها هم که به گاه بعضی مسائل پا به عرصۀ سیاست می‌گذاشت، حضوری از منظر سنت و دغدغۀ دین بود. در واقع زندگی آیت‌الله قمی در طول سال‌های حیاتش در دورۀ پهلوی اول و اوایل سلطنت محمدرضا شاه را از این منظر باید دید. مهم‌ترین تجربۀ سیاسی زندگی آیت‌الله، واقعۀ مسجد گوهرشاد است. واقعه‌ای که با نام قمی گره خورده و در تاریخ روحانیت شیعه جایگاه ویژه‌ای دارد. هر چند وی در این حادثه هم از شیوۀ خود عدول نکرد، اما گویی تاریخ برای او گونه‌ای دیگر تقدیر کرده بود. قمی از این پس نماد مبارزه با رضاشاه شد. جایگاهی که برخی از نیروهای مذهبی مخالف سلطنت پهلوی سعی کردند برای او تثبیت کنند.

در این نوشتار مختصر با مدد از اسناد و منابع دست اول سعی شد زندگی علمی، سیاسی و اجتماعی آیت‌الله قمی تبیین شود. شرح زندگی این عالم برجسته که مدتی نیز مرجعیت جهان تشیع را احراز کرد، شرح تاریخ روحانیت شیعه در برهه‌ای مهم از تاریخ معاصر نیز هست. آیت‌الله قمی در وقایعی چون مهاجرت علمای بلاد به قم در اعتراض به نظام اجباری و واقعۀ مسجد گوهرشاد از عالمان مؤثر بود و از جایگاه یک مرجع دینی عمل می‌کرد.

تک‌نگاری دربارۀ اشخاص معمولا از فقدان منابع دست اول که محور آن فرد مورد مطالعه باشد، رنج می‌برد. البته این نقیصه در روزگار اخیر با نگارش یا ضبط خاطرات افراد در رده‌های گوناگون تا حدودی رفع شده است. خاطراتی که اکثرا در ذکر محامد اقدامات خویش و نفی دیگران است، اما از این حسن برخوردار است که در مطابقت با منابع دیگر صحت و سقم روایت صاحب خاطرات سنجیده شود. خاطره‌نگاری در دورۀ قاجاری و پهلوی بیشتر مخصوص رجال درجۀ اول سیاسی بوده و طبقات دیگر از جمله عالمان دینی کمتر به این امر اقدام کرده‌اند. دربارۀ آیت‌الله سیدحسین طباطبایی قمی علاوه بر فقدان خاطرات شخصی، منابع دیگر دربارۀ وی هم بیشتر کتاب‌های دانش‌نامۀ رجال است. آنچه اما می‌تواند در نگارش زندگی‌نامۀ او یاری‌رسان باشد، همانا منابع کمکی است. به عبارتی کتاب‌هایی که به طور حاشیه‌ای ذکری از آیت‌الله کرده‌اند. همچنین روزنامه‌های معاصر وی مطالبی دربارۀ زندگی و شخصیت او نگاشته‌اند که این مطالب با توجه به آنکه بیشتر در هنگام درگذشت قمی نگاشته شده‌اند، کلی و ستایش‌آمیز است. البته گاهی از این نوشته‌ها می‌توان به اطلاعات جالبی دربارۀ زندگی و اقدامات وی دست یافت.

اسناد مربوط به آیت‌الله قمی بایستی از دو دانش‌نامۀ رجال شیعه یاد کرد. یکی، دانش‌نامۀ اعیان‌الشیعه و دیگری نقباءالبشر فی القرن الرابع‌العشر است. اولی را عالم شیعی مقیم لبنان، سیدمحسن امین نگاشته است. امین با آیت‌الله قمی مراوده داشته و مطابق آنچه در شرح حال وی آورده، دو بار قمی را ملاقات کرده است. در یکی از این ملاقات‌ها شرح حالی از آیت‌الله به قلم خود وی گرفته است. شرح حالی که در اکثر شروح از زندگی قمی تکرار گردیده است. سیدمحسن امین با آن که سعی کرده شرح حال قمی بر سیاق دانش‌نامه‌نویسی باشد، اما در همین شرح حال مختصر هم از نکته‌هایی می‌نویسد که در دیگر منابع یافت نمی‌شود. از آن جمله آن‌جا که نظر آیت‌الله را دربارۀ سلطنت پهلوی اول قلمی کرده است. دومین کتاب با عنوان نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر نوشتۀ رجالی برجستۀ شیعه، شیخ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی است. اهمیت این شرح حال هم در عین اختصار در ذکر برخی از جزییات و خصوصیات دربارۀ قمی از قلم و نگاه یک هم‌درس است. آقا بزرگ طهرانی علاوه بر هم‌درسی با آیت‌الله در حوزه‌های نجف اشرف و سامرا، با او مباحثه می‌کرده است. امری که نشان از دوستی نزدیک آنان دارد.

گذشته از این آثار، در خصوص واقعۀ مسجد گوهرشاد که می‌توان مهم‌ترین حادثۀ زندگی حاج‌ آقا حسین قمی دانست، با وجود آن که کتاب‌های متعددی به رشته تحریر درآمده، اما چند کتاب در این نوشتار بیشتر مورد تکیه و استناد قرار گرفته‌اند. یکی، کتاب خاطرات سیاسی محمدعلی شوشتری است. شوشتری که در زمان حادثه ناظر تولیت آستانه، یعنی بازرس رضاشاه بوده، روایتی دست اول از ماجرا دارد. او با آن که سمت دولتی دارد، اما در نزاع میان آیت‌الله و دولت، هوادار آیت‌الله است. از همین رو در میانۀ این نزاع سعی در مصالحه و احترام به نظر وی دارد. هرچند خاطرات شوشتری پس از شهریور 1320 نوشته شده، اما در بسیاری موارد با اسناد مطابقت دارد. اسنادی که تا حدودی منتشر شده است. از جمله اسناد منتشر شدۀ حادثه می‌توان به کتاب قیام مسجد گوهرشاد به روایت اسناد با تدوین داود قاسم‌پور اشاره کرد.

بریده‌ای از کتاب حاج آقا حسین قمی

مصطفی کمال پاشا که با لقب «آتاتورک» (پدر ترک) شناخته می‌شود، اندیشه‌ها و اقداماتی مشابه رضا شاه داشت. او نیز یک نظامی بود که برای مدرن‌ کردن جامعۀ عثمانی تلاش کرد. آتاتورک همچون همتای ایرانی‌اش وامدار روشنفکران پیش از خود بود که دو شاخصۀ غرب‌گرایی و ترک‌گرایی را وجهۀ اندیشۀ خود ساخته بودند. روشنفکرانی که خواهان «تقویت فرهنگ ترکی و همزمان با آن، تعویض تمدن منسوخ و سترون اسلامی با تمدن معاصر اروپایی» بودند. بعدها مصطفی کمال پاشا از این عقیده فراتر رفت و به غرب‌گرایان نزدیک شد. او با عقیدۀ روشنفکران ترک که به «غربچیلر» یا «غرب‌گرایان» معروف بودند، همراه شد. طبق عقیدۀ این دسته از روشنفکران، «تنها یک تمدن جهانی وجود دارد و آن هم تمدن اروپایی است و اگر قرار باشد ترکیه در جهان مدرن باقی بماند، باید به طور کامل آن را بپذیرد.» رضاشاه هم دو شاخصۀ ناسیونالیسم باستان‌گرا و تجدد غربی را برگزیده بود. شاخصۀ ناسیونالیسم باستان‌گرا تأکید بر دوره‌ای از تاریخ ایران است که کشور دارای امپراتوری همسنگ امپراتوری روم و دورۀ یونان باستان بود. با چنین شباهت‌ها و شبیه‌سازی‌هایی که در سیاست‌ها و اقدامات رضاشاه و آتاتورک وجود داشت، مذهبیون به رخدادهای ترکیه با بیم و نگرانی از تکرار آن‌ها در ایران می‌نگریستند. در واقعۀ جمهوری‌خواهی هم اعلام جمهوری ترکیه و اقدامات ضد مذهبی آن از جمله در معارف و اوقاف از اضلاع مثلث شوم جمهوری در ذهن مذهبیون بود. دو ضلع دیگر، اتحاد جماهیر شوروی و جمهوری گیلان در دورۀ جدایی میرزاکوچک خان جنگلی از آن بودند که کارنامه‌ای کم و بیش مشابه از اقدامات ضد مذهبی داشتند. از همین‌رو سفر رضاشاه به ترکیه، ادامۀ همگامی با سیاست‌هایی بود که در ترکیه به کمال رسیده بود و در ایران به میانه.