چگونه زندگی‌نامه بنویسیم؟

کتاب چگونه زندگی‌نامه بنویسیم؟ نوشته برایان د. آزبورن و ریچارد سایر، یکی از جلدهای مجموعه چگونه هنرمند شویم است. این کتاب قرار است برخی تجارب زندگی‌نامه‌نویسان آن سوی دنیا را در اختیار نوآموزان این سوی عالم قرار دهد.

اساساً زندگینامه‌نویسی در دنیا از ادبیات رفته رفته به سمت تاریخ و تاریخچه‌ی زندگی یک فرد حرکت یا میل کرده است و امروزه اگر نگوییم جنبه‌های مستند زندگینامه‌نویسی اهمیت بیشتری پیدا کرده حداقل به اندازه‌ی فنون نگارش و داستان نویسی اهمیت پیدا کرده است. در ابتدا زندگینامه‌ها بیشتر ادبیات و داستان بود تا واقعیت‌های زندگی یک فرد.

در حقیقت زندگینامه‌نویسی در این عالم با آثاری برای نکو داشت و بزرگداشت پادشاهان، قهرمانان ملی و جنگاوران و صرفا به قصد نقل خوبی‌های اشخاص، متولد شد (مثل آثار گزنفون نویسنده‌ی یونانی)، سپس با ظهور و گسترش مسیحیت و با زیاد شدن شور مذهبی، کسانی زندگینامه‌ها‌ی قدیسان را نوشتند و هدف‌شان هم از نسبت دادن کرامات‌گاه اغراق‌آمیز به اشخاص و بزرگ‌نمایی صفات خوب و حذف صفات ناپسند آن‌ها به قصد تقدیس و تجلیل یا ارائه‌ی الگوهای اخلاقی و ترویج مسیحت بود.

چندی بعد برخی نیز با همین نیت زندگینامه‌هایی نوشتند که قرار بود خواننده با خواندن اتفاقات آن‌ها از زندگی آدم‌های نابکار درس عبرت بگیرد. اما زندگینامه و (برادر دو قلویش) شرح حال‌نویسی پس از دوره‌ی روشنگری و نوزایی (رنسانس) در اروپا دو راه متفاوت را در پیش گرفت تا دو گروه مختلف از خوانندگانی را که حالا دیگر ذائقه‌یشان به کلی تغییر کرده بود، راضی کند.

گروهی از نویسندگان چیره دست اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم که داستانگوهایی بی‌نظیر بودند، خود را از دست محدودیتی که وفا داری و تعهد نسبت به واقعیت برای آن‌ها ایجاد می‌کرد آزاد کردند و به جای زندگینامه و شرح حال، جذاب‌ترین رمان‌ها را به دنیای ادبیات هدیه کردند (مثلا دیکنز که به قصد نوشتن شرح حال، دیوید کاپرفیلد را شروع کرد اما در نیمه‌ی راه تغییر عقیده داد و رمانی به همین نامه نوشت). در حقیقت این گروه از نویسندگان وقتی پایه گذار رمان شدند که از خود پرسیدند چه دلیلی دارد که دائم درباره‌ی زندگی اشخاص واقعی یا خودمان بنویسیم؟ آنگاه بال‌های تخیل‌شان آزاد شد و این بار برای خلق یک شخصیت تکه تکه‌های بسیاری از آدم‌های واقعی را به هم وصل کردند و بریده‌های حوادث واقعی را از همه جا دستچین کردند و به گونه‌ای بدیع درهم آمیختند. اما گروهی دیگر از نویسندگان نه تنها قالب زندگینامه را کنار نگذاشتند بلکه کوشیدند تا تجارب درونی و بیرونی خود یا کسان دیگری را صادقانه و بی‌طرفانه با خواننده در میان گذارند (مثل ساموئل جانسون که تذکره‌ی شاعران انگلیسی را در ده جلد و جیمز بازول که زندگی ساموئل جانسون را در قرن هجدهم نوشت). در اواخر قرن نوزدهم و بیستم نیز همگام با پوست انداختن شاکله فکری و دگرگونی زندگی بشر، پیدایش روانکاوی فروید و دیگر دیدگاه‌های روانشناسی، زندگینامه‌نویسان از این هم جلوتر رفتند و این بار تلاش کردند تا بیش از پیش به نیاز تازه و درونی خوانندگان و کنجکاوی آن‌ها نسبت به شخصیت‌های مشهور لبیک بگویند: زندگینامه‌هایی منتشر کردند که هر چه بیشتر زوایای پنهانی، و انگیزه‌های پیچیده‌ی درونی و ناپیدای زندگی خود یا دیگران را می‌کاوید و افشا می‌کرد.

برایان د. آزبورن (Brian D Osborne) در سال 1941 در شهر گلاسکو در اسکاتلند متولد شد. وی سال‌ها در انگلستان به کار کتابداری و ریاست کتابخانه‌ها مشغول بود. اما در سال 1995 باز نشسته شد و از آن پس یکسره فقط به کار نوشتن پرداخت.

وی تاکنون علاوه بر یکی از دو اثر کتاب حاضر (زندگینامه و شرح حال نویسی)، سه جلد زندگینامه مفصل تاریخی و ده‌ها زندگینامه‌ی کوتاه و مقالات دیگر برای مجلات انگلستان و آمریکا نوشته است. او در ضمن یکی از نویسندگان فرهنگ اعلام ملی آکسفورد است و هم اکنون در اسکاتلند زندگی می‌کند.

ریچارد سایر (Richard Swayer) تاریخ و زندگینامه نویس معاصر آمریکایی، اینک در مین آمریکا زندگی می‌کند. وی زندگینامه نویسی حرفه‌ای است و علاوه بر زندگینامه نویسی گاه سرگذشت شرکت‌ها را نیز می‌نویسد. از جمله آثار او می‌توان به ماجرای ایرانی: اولین سفر تحقیقاتی استریت و چگونه زندگینامه و سرگذشت شرکت‌ها را بنویسیم؟ (بخشی از کتاب حاضر) اشاره کرد.

بریده‌ای از کتاب چگونه زندگی‌نامه بنویسیم؟

زندگینامه، تاریخ نیست یا شاید اگر بخواهیم دقیق‌تر بگوییم تاریخ، زندگینامه نیست. اما این دو شاخه از نویسندگی اشتراکات زیادی با یکدیگر دارند و شاید هم خیلی ساده انگارانه از هم جدا شده‌اند. به نظر رالف والدو امرسون نویسنده‌ی قرن نوزده آمریکا: "تاریخ به معنای واقعی نداریم بلکه فقط زندگینامه وجود دارد." و بنجامین دیزریلی سیاستمدار بریتانیایی قرن نوزدهم نیز در یکی از رمان‌هایش اعلام کرده: "تاریخ نخوانید، فقط زندگینامه بخوانید. چون زندگینامه، زندگی بدون نظریه‌ پردازی است." زندگینامه‌ی خوب با محور قرار دادن جزئیات زندگی، رفتار، رویکردها و عقائد، طوری یک دوره‌ی تاریخی را تبیین می‌کند که بسیاری از تاریخ‌ها از عهده‌ی آن بر نمی‌آیند. بسیاری از زندگینامه‌ها در حقیقت تاریخ یک دوره هستند که در لفافه‌ی داستان یک زندگی، ارائه شده است بدون اینکه لطمه‌ای به جنبه‌ی تاریخی آن وارد شود. متاسفانه بیشتر آثار تاریخ نویسان معاصر به خصوص آن‌هایی را که محافل دانشگاهی منتشر می‌کنند برای همه قابل درک و فهم نیست و اغلب انگار مورخان جنبه‌ی انسانی اثر را نادیده می‌گیرند. اینک تاریخ‌های سنتی که محور اصلی کارشان اعمال پادشاهان و مردان بزرگ ولی نه زندگی، دغدغه‌ها و فعالیت‌های بقیه‌ی جامعه بود، به حق جای خود را به تاریخ‌هایی همراه با مطالعات دقیق‌تر و توام با نظریه‌ پردازی و مطالعاتی که تجارب ناشناخته‌ی مردان و زنان عادی جامعه را نیز روشن می‌کند، داده است؛ تاریخ‌هایی که در پی ارائه‌ی تبیین‌های جامع‌تر اقتصادی اجتماعی است. اما خطر دور شدن از حالت‌های عمدتا روایی در تاریخ‌های گذشته، این است که تاریخ نویسان هر روز بیش از پیش فقط برای تاریخ نویسان دیگر می‌نویسند و عامه‌ی خوانندگان را نادیده می‌انگارند.