آشنایی با مبانی شبیه‌خوانی

کتاب آشنایی با مبانی شبیه خوانی نوشتۀ داود فتحعلی بیگی، به آموزش مبانی این هنر که از جایگاه و اهمیت ویژه‌ای در میان هنرهای نمایشی دیرین ایران دارد، پرداخته است.

تعزیه در لغت به مفهوم عزاداری است، اما اصطلاحاً به نوعی از نمایش گفته می‌شود که با استفاده از حرکت، موسیقی، آواز و صحنه‌آرایی به نمایش وقایع کربلا و حوادث قبل و بعد از آن می‌پردازد و از گذشته تا به امروز به منظور بردن اجر و ثواب اخروی برگزار می‌شود، چرا که در احادیث نقل شده از ائمه شیعه، مکرر بر ثواب گریستن بر مصائب امام حسین (ع) تأکید شده است.

تعزیه‌نویس اگرچه دانای کل است، اما بخش قابل توجهی از آنچه که مخاطب باید بداند از قبیل معرفی اشخاص و مکان و زمان و… را نه از زبان خود بلکه از زبان اشخاص و مخلوقات بازی روایت می‌کند.

در این شیوه از نمایشنامه‌نویسی که گونه‌ای از نمایش روایی است، تعزیه‌پرداز به جای نوشتن دستور صحنه و شرح عمل و عکس‌العمل اشخاص و مخلوقات بازی، کلام و گفت‌وگو میان آن‌ها را به گونه‌ای تنظیم و تحریر می‌کند که مخاطب متوجه می‌شود، کیستند و در کجا قرار دارند و به چه می‌اندیشند و چه می‌کنند و خواهند کرد.

علاوه بر اینکه نخستین کارکرد نمایش، روایت کردن یک رویداد است و گرچه هر نمایش داستانی را به تصویر می‌کشد اما در درجۀ نخست آن را از طریق گفت‌وگو نقل می‌کند.

کتاب آشنایی با مبانی شبیه خوانی، در 12 فصل با عناوینی از جمله: تاریخچه، اشخاص و مخلوقات بازی، تعریف تعزیه، اقسام تعزیه و همچنین یک شبیه نامه آزمون سیاوش است و در بخش پایانی نیز در ارتباط با تعزیه و تئاتر جلوه‌های مختلف تعزیه در آن بررسی شده است.

به گفته فتحعلی بیگی، بخشی از این اثر از کتاب «تعزیه و تعزیه‌خوان از آغاز تا دوره قاجار در تهران» گرفته شده و بخشی از کتاب نیز مربوط به اطلاعات و پژوهش‌های میدانی نویسنده از سال 63 تاکنون است.

علی الرغم کثرت مقاله‌ها و کتاب‌های گران‌بهایی که درباره تعزیه و تعزیه‌خوانی نوشته شده است، جای یک کتابچه‌ی آموزشی که در حد آشنایی با اصول و مبانی تعزیه از دیدگاه نمایشی باشد تا کنون خالی بوده است. نویسنده کوشیده تا این جای خالی را پر و اصول و مبانی این هنر را به علاقه‌مندان آن بیاموزد.

در این کتاب سعی شده تا با استفاده از منابع مختلف، امکان آشنایی با وجوه گوناگون تعزیه فراهم شود، امید است که این کتاب بتواند مبنای نگارش یک کتاب درسی جامع برای درس آشنایی با هنر تعزیه قرار گیرد.

بریده‌ای از کتاب آشنایی با مبانی شبیه‌خوانی

«زبان تعزیه شعر است و بیشتر اشعار تعزیه از نوع شعر عروضی رسمی هستند. در مواردی نیز شاعران تعزیه از اوزان شعر غیر رسمی و کلام منظوم یا موزون استفاده کرده‌اند، مانند برخی نوحه‌ها، پیش‌خوانی‌ها، بحر طویل‌های عامیانه و چهارپاره‌ها، بیشتر شعرهای تعزیه از لحاظ زبان و بیان ساده و روشن و بی‌تکلف و تا اندازه‌ای در خور فهم عامه‌اند. واژه‌هایی که در آن به کار می‌روند، غالباً ترکیبی از لغات رایج و معمول زبان گفتاری و کلمات ادبی هستند. کلمۀ شکسته و عوامانه در تعزیه کاربرد ندارد، مثلاً واژه‌هایی مانند هم‌شیره به جای خواهر و مدار به جا و به معنای مدارا و تعبیراتی چون حلالم کن، مرخص کن، عرض دارم، و... در اشعار تعزیه به کار می‌روند، اما می‌رم به جای می‌روم، اگه به جای اگر و بهش به جای او به کار نمی‌روند. پیداست چون میزان سواد و مایة ادبی و ذوق و استعداد شاعران تعزیه‌گو در به کارگیری کلمات ساده و عامیانه و ادبی، و تلفیق و ترکیب آن‌ها با یکدیگر، همچنین هنر آنان در ساختن و پرداختن مضامین تعزیه متفاوت است، طبعاً اشعار نسخه‌های تعزیه هم از نظر کیفیت ادبی و شیوة ادا و بیان یکدست نیستند وارزش یکسانی ندارند. به عبارت دیگر، با اینکه زبان شعری تعزیه، به طور کلی ترکیبی از کلمات سادۀ عامیانه و ادبی است، اما انتخاب و بکارگیری این واژه‌ها در ساخت و ترکیب کلام و شیوۀ بیان به قدرت طبع شاعر تعزیه‌ساز و سبک و شیوۀ او بستگی دارد. از همین روست که برخی از اشعار تعزیه ساده و روان و یا نغز و لطیف و بعضی شیوا و بلند و فصیح و گاهی متکلّف و مصنوع و بسیاری از آن‌ها هم سست و حتی عوامانه و پست‌اند. به هر حال، دربارۀ اشعار تعزیه نمی‌توان حکم کلی صادر کرد و هر یک از نسخه‌ها را باید جداگانه بررسی و تحلیل کرد. بنابراین، نظر کسانی که اشعار تعزیه را مجموعاً ساده و عوامانه یا خشن و بی‌رویه و حتی بازاری و مبتذل دانسته‌اند، درست نیست.»