راز و رمز در چند مراسم نوروزی در شمال ایران

کتاب راز و رمز در چند مراسم نوروزی شمال ایران اثری از جهانگیر دانای علمی است که در  انتشارات سوره مهر به چاپ رسیده است. این اثر به بررسی آیین‌هایی می‌پردازد که در گرامیداشت نوروز باستانی، در شهرهای شمالی کشور به جا می‌آید.

ایران کشوری با تنوع بالا در فرهنگ و تاریخ است. آداب و رسوم مردم مختلف ایران، در برگزاری جشن‌های متعدد، مانند نوروز بازتاب داشته است و شمال ایران نیز، که همیشه خاستگاهی برای اسطوره‌ها بوده، از این قاعده مستثنی نیست. کوه البرز، سیمرغ، دیوهای مازندران و … همگی از جمله اسطوره‌هایی هستند که تجلی‎شان را حتی امروز هم می‌توان در آیین‌ها و مراسم دید.

اما بسیاری از ما، امروزه از دلیل برخی از مناسک و آیین‌ها بی‌خبریم و تنها از روی عادت آن را به جا می‌آوریم.

جهانگیر دانای علمی در کتاب راز و رمز در چند مراسم نوروزی شمال ایران به بررسی، ریشه‌‏یابی و شکافتن نمادهایی پرداخته است که در مراسم و بزرگداشت نوروز، گرامی داشته می‌شوند و به آداب و رسوم آن بدل شده‌اند.

بریده‌ای از کتاب راز و رمز در چند مراسم نوروزی در شمال ایران

هنگام فرارسیدن عید نوروز، مناطق شمال ایران، همچون پیشینیان خویش، رسم نوروزخوانی را برگزار می‌کنند؛ رسمی که بازمانده‌ای از آداب گذشتگان خویش است که علت وجودی آن را در عملکرد جمشید می‌دانند که اهریمنان را منکوب و مقهور خویش کرد. عده‌ای از محققان نوروزخوانی کنونی را منسوب به «نوروز بزرگ» می‌دانند که در روز ششم فروردین انجام می‌گرفت. نوروزخوانی را به نام‌های گوناگون یاد کرده‌اند؛ مانند نوروز سلطان، نوروز نوسال، امام‌خوانی، بهارخوانی، نوروزنامه، و غیره. اشعاری را که نوروزخوانان تا همین اواخر در گیلان و مازندران می‌خواندند می‌توان در سه گروه جای داد: ـ اشعاری در مدح پیامبر اکرم و ائمۀ اطهار (ع) که معمولاً از کتب شعرای پارسی گرفته می‌شود. ـ اشعاری در وصف بهار و زیبایی‌های آن که معمولاً فی‌البداهه از طرف نوروزخوان سروده می‌شود. ـ اشعاری که نوروزخوان با توجه به حال و اوضاع اعضای خانواده، به صورت مدح، می‌خواند. محققان موسیقی دستگاه‌ها و گوشه‌هایی را که در مورد نوروزخوانی مورد استفاده قرار می‌گیرد چنین برشمرده‌اند: ملودی نوروزخوانی را معمولاً در دستگاه شور و اغلب در ملودی سه‌گاه می‌خوانند و در حصار چهارگاه هم قابل اجراست؛ همچنین در مایه دشتی. تعداد دیگری از نغمه‌های نوروزی که توسط نوروزخوانان غیربومی خوانده می‌شود در چهارگاه و همایون هستند و نوروزخوانی به‌طورکل فاقد بیان‌سازی است. عده‌ای بر اساس مناطقی که در آن زندگی می‌کنند، بر این باورند که نوروزخوانی در گوشۀ زابل و حصارِ دستگاه سه‌گاه باید انجام گیرد. نظر استاد پوررضا در این مورد چنین است که در قدیم نوروزخوانی در دستگاه چهارگاه اجرا می‌شد که دستگاهی باستانی بود و قسمت آوازی اوستا در آن دستگاه‌ها خوانده می‌شد. بعدها با گذشت زمان و به واسطۀ ستمی که بر کشاورزان از جنبه‌های گوناگون تحمیل شد نوروزخوانی از چهارگاه به دشتی متمایل شد و از قطعۀ ضربی به گوشه زابل در چهارگاه تغییر کرد. اکنون، این آیین همانند مراسم دیگری که در شمال ایران انجام می‌شد به بوتۀ فراموشی سپرده شده است که با از دست دادن آن و دیگر آیین‌ها و مراسم جبران آن غیرممکن است. از موضوعاتی که در بیشتر نوروزی‌خوانی‌ها برحسب موقعیت و مکان خوانده می‌شد این بود که نوروزخوان پس از وصف امامان یا طبیعت یا پیامبران از صاحب‌خانه درخواست پول یا برنج یا موارد دیگر می‌کرد که اگر صاحب‌خانه به او و همکارانش توجهی نمی‌کرد او مستقیماً آن فرد را به سخره می‌گرفت و او را آماج تیر هجو و طنز قرار می‌داد که چند مورد از آن نیز در این نوشتار یاد شد.