بررسی چهره‌ی دیو و پری در افسانه‌‌های مازندران

کتاب بررسی چهره‌ی دیو و پری در افسانه‌های مازندران نوشته‌ی فاطمه شمسی پژوهشی علمی و اسطوره شناختی است که به بررسی لایه‌های اسطوره‌ای در افسانه‌های مازندران با محوریت حضور دیو و پری می‌پردازد.

افسانه‌ها، باورها و آداب و رسوم زنده، بعد از آثار باستانی و متون کهن، کلید راهیابی ما به دل باورهای یک قوم است. مازندران از دیرباز و حتی پیش از هجوم یا مهاجرت آریائیان جایگاه اقوامی کهن با باورها و آیین و رسوم غنی بوده است. مازندران به علت پیشینه‌ی کهن و حضور فرهنگ‌های پیشتاز زرتشتی و شیعی بستری بسیار گسترده، غنی و بکر برای انجام مطالعات تطبیقی مردم شناسی، انسان شناسی و تاریخی است، «پری» از جمله مباحثی است که با وجود حضور پر رنگ در فرهنگ فولکلور در مناطق مختلف ایران، از توجه علمی کمتری برخوردار بوده است.

در طول تاریخ همواره مازنی‌ها بر آن بوده‌اند که این باورها را از دسترس اقوام بیگانه و حکومت‌های مرکزی حفظ کنند. در این میان، دیو و پری جایگاهی ویژه در افسانه‌های ایران، به خصوص در افسانه‌های مازندران دارند.

این کتاب با نظر بر مولفه‌های اسطوره شناسی به بررسی و نقد «چهره دیو و پری» در افسانه‌های مازندران پرداخته تا کارکرد و پیشینه‌ی پیشتاز زرتشتی «دیو و پری» را در افسانه‌های مازندران نشان دهد. همچنین در فصل آخر به مطالعه‌ی تطبیقی افسانه‌های مازندران و ارمنستان به واسطه مشترکات فرهنگی و به مقایسه‌ی برخی از شباهت‌های ساختاری و محتوایی بین آن‌ها پرداخته است.

بریده‌ای از کتاب بررسی چهره‌ی دیو و پری در افسانه‌‌های مازندران

مازندران از معدود سرزمین‌هایی است که با وجود پیشینه‌ای کهن در پرده‌ای از ابهام فرورفته است. این نام در جهان اساطیر و همچنین در دنیای واقعی جایگاهی ممتاز و ویژه را به خود اختصاص داده است. به نظر می‌رسد تاریخ و فرهنگ مازندران و حتی نام آن، همانند جغرافیای طبیعی سرسختش، محافظه‌کار و مه‌آلود به نظر می‌رسد و در انبوه نظریات متفاوت پنهان شده است. مردم مازندران، بنا به شواهد تاریخی، دیرتر از مردم دیگر بخش‌های ایران به دین زرتشتی گرویدند. نامه‌ی تنسر از مهم‌ترین منابع تاریخی و دینی در این زمینه است که طبق آن می‌توان به شماری از واقعیات اجتماعی، سیاسی، و دینی ناگفته در آن زمان و این خطه پی برد. همچنین، بر اساس گواهی گای لسترنج، شرق‌شناس بریتانیایی، مازندران آخرین قسمت از ایران بوده است که به کیش مسلمانی درآمد و تا نیمه‌ی دوم قرن دوم هجری روی سکه‌هایی که در این منطقه ضرب می‌شد خط پهلوی نقش بود. درباره‌ی نام‌هایی که بر این دیار اطلاق شده است از قبیل مازندران، هیرکانیا، تپورستان و پتیشخوارگر، که گاهی بر همه یا بخشی از سرزمین کنونی دلالت می‌کرده است دیدگاه‌ها و گمانه‌های متفاوتی بیان شده است. در این پژوهش، قصد نداریم آن‌ها را تکرار کنیم. در میان پیچیدگی‌ها و ابهاماتی که در این فرضیات وجود دارد، دیدگاه نویسنده درباره‌ی قدمت واژه‌ی مازندران به این نظریه نزدیک‌تر است: اینکه نه واژه‌ی تبرستان بر مازندران تقدم داشته است نه مازندران بر تبرستان. بلکه باید پذیرفت که تبرستان به بخشی خاص اطلاق می‌شده و مازندران نیز بر قسمت دیگر؛ چنان‌که‌ رابینو آشکارا به این نکته اشاره کرده‌ است. لسترنج نیز بدان صحّه گذارده است. در حقیقت، این دو اسم یعنی تبرستان و مازندران مترادف و به یک معنی بوده‌اند؛ اما در همان حال که اسم تبرستان بر تمام نواحی کوهستانی و اراضی پست‌ ساحلی اطلاق می‌شد، کلمه‌ی مازندران بر منطقه‌ی اراضی پست ساحلی، که از دلتای سفیدرود تا جنوب خاوری بحر خزر امتداد دارد، اطلاق می‌گردید. سپس، این کلمه‌ یعنی مازندران بر تمام نواحی کوهستانی و ساحلی اطلاق گردید و امروز دیگر اسم تبرستان استعمال نمی‌شود. هنوز هم، پس از گذشت زمانی طولانی، تفاوت عمده بین جلگه‌نشینان و ساکنان مناطق کوهستانی در گویش و به کار بردن کلمات و همچنین باور و نوع دیدگاه و افسانه‌های منقول بسیار مشهود است.