ژانر فیلم

بری لنگفورد در این کتاب درباره ژانر فیلم از کلاسیک تا پسا کلاسیک صحبت می‌کند. ژانر یکی از مفاهیم اساسیِ سینماست که، مانند دیگر موارد، دربارۀ آن کتاب‌های اندکی در کشور منتشر شده است.

مفهوم ژانر ـ واژه‌ای فرانسوی به معنای «نوع» یا «گونه» در همۀ سطوح فرهنگِ فیلم به کار برده می‌شود: در تولید فیلم، در تبلیغات و بازار فیلم، و نیز در مطالعات سینماییِ دانشگاهی. ولی معنا و مفهوم آن در هیچ‌یک از آن‌ها به هیچ وجه یکسان نیست. در سطحی عمیق‌تر نیز، ژانر انگاره‌ای نامشخص و مبهم باقی می‌ماند که به طرز گیج‌کننده‌ای در هیچ تعریفی نمی‌گنجد و از نظر فلسفی آرمان‌گرایانه است. از سویی، هیچ فیلم‌ژانری وجود ندارد که دربردارندۀ همۀ مشخصه‌های ژانر خودش باشد؛ و به همین دلیل ـ همان‌گونه که حجم عظیم نوشته‌های انتقادی نشان می‌دهند ـ هیچ تعریف دقیقی، هر اندازه هم انعطاف‌پذیر، وجود ندارد که همۀ فیلم‌های آن ژانر را کاملاً شامل شود. احتمالاً، اولین و مهم‌ترین مشکلی که تازه‌واردان به این عرصه پیش روی خود دارند، همان‌گونه که گرترود اشتاین در توصیف خود از اوکلند گفته، آن است که «وقتی به آنجا می‌رسی، متوجه می‌شوی در آنجا ’آنجایی’ نیست».

این کتاب تلاش می‌کند نشان دهد که، با وجود چنین مشکلاتی، ژانر همچنان ابزاری ضروری و مهم برای فهم نحوه تولید و مصرف گونه‌های مختلف فیلم و نیز رابطۀ بسیار گسترده آن‌ها با فرهنگ و جامعه در اختیار ما قرار می‌دهد.

اما ظرفیت‌ها، روابط، و تعاریفِ در حال تغییرِ مفهوم ژانر مشکلات فراوانی برای دانشجویان فیلم پدید می‌آورد که به ناچار برای دستیابی به «تعریفی» از انواع ژانرها و فهم اصول مورد استفاده در این دسته‌بندی‌های ژانری، باید به توازنی بین دسته‌بندی‌های انتزاعی و/ یا تعمیم‌یافته، از یک‌سو، و تحقق (یا امتناع از) آن‌ها در یک فیلم مشخص، از سوی دیگر، دست یافت.

این کتاب با پرداختن به شناخته‌شده‌ترین و قدیمی‌ترین ژانرها ـ ژانرهایی که ریشه در دوران سیستم استودیویی کلاسیک دارند، ولو آنکه، همچون فیلم اکشن، یک شخصیت ژانریِ متفاوت را برگزیده و به اهمیت تجاری بسیار بیشتری در صنعت فیلم در دوران پساکلاسیک دست یافته باشند ـ سعی کرده است شیوه‌های تأثیرگذاریِ دوسویۀ نظریۀ ژانر فیلم و مهم‌ترین ژانرهای سینمایی بر روی یکدیگر در زمینه‌های مختلف را نشان دهد.

نویسنده امیدوار است این کتاب در نهایت به دانش و تواناییِ لازم برای درک دلایل جدل‌ها و دیدگاه‌های متضاد دربارۀ مفهوم ژانر فیلم و فیلم‌های ژانری دست یابد و از خلال چنین درکی بتواند دیدگاهی انتقادی از آنِ خود را گسترش دهد.

بریده‌ای از کتاب ژانر فیلم

در طول تاریخ یکصد سالۀ سینما، بیش از هر ژانر دیگری، ژانر وسترن موضوع بحث و گمانه‌زنی بوده است. در واقع، وسترن، به اذعان بیشتر مورخان سینمایی، قدیمی‌ترین و در عین حال مهم‌ترین ژانر در میان ژانرهای اصلی سینمایی است. یک فیلم وسترن بلافاصله قابل شناسایی است ـ هرکسی، حتی یک تماشاگر تازه‌کار، فقط پس از چند دقیقه تماشای یک فیلم، می‌تواند وسترن بودنش را تشخیص دهدـ و تقریباً هرکسی می‌داند، یا تصور می‌کند که می‌داند، چه چیزی یک وسترن را وسترن می‌کند. ویژگی‌های خاص و متمایز «وسترن»، که تماشاگر فوراً قادر به تشخیصشان می‌شود، که نه‌تنها شمایل‌نگاری سنتی وسترن ـ آغل‌ها و کلاه‌های کابویی، درهای آونگی سالن‌ها و هفت‌تیرهای کولت، دلیجان‌ها و سواره‌نظام، خانم‌معلم‌ها، دختران و زنان سالن‌ها، و صحنه‌های بزن‌بزن و دوئل با هفت‌تیر و تفنگ، بلکه مجموعه‌ای از عناصر مضمونی و چشم‌اندازهای ثابت سینمای وسترن ـ دشت‌های بی‌پایان غرب وحشی، «بیابان و باغ»، «مرده یا زنده»، «یه مرد بایس همون کاری رو بکنه که یک مرد بایس بکنه» است ـ را شامل می‌شود، عمیقاً در تخیل امریکایی و، در حقیقت، عامۀ مردم سراسر جهان رسوب کرده است. و همۀ این‌ها به‌رغم این واقعیت که با افول ناگهانی، سریع، و مداوم تولید وسترن از اواخر دهۀ ۱۹۷۰ و پس از نمایش دروازۀ بهشت (۱۹۸۰) (که البته نقش بسیار اندکی داشت)، فیلم وسترن بیش از پیش به چیزی غریب و کنجکاوبرانگیز بدل گشته است؛ اثری باستانی، عتیقه‌ای از یک دوران بسیار قدیمی و دور در یک فرهنگ سینمایی که حالا به سیطرۀ فنّاوری‌های جدیدتری از صحنه‌های نفسگیر اکشن و خارق‌العادۀ فیلم‌های علمی ـ تخیلی و تکنوبلاک‌باسترها درآمده است. دیرزمانی فیلم‌های وسترن چیزی شبیه یک شاه‌کلید برای گشودن و فهم زیربنایی‌ترین عناصر هویت امریکایی به شمار می‌رفتند. به گفتۀ جون مه‌لن «علت جذابیت فراوان فیلم وسترن برای ما [امریکایی‌ها] آن است که به کشف آنچه ما هستیم می‌پردازد؛ درامی که در آن روح امریکایی و هویت ملی مبهم و نامشخص باقی می‌مانند» (۱۹۹۴:۴۷۱).