نمایش‌های کیش زروان، جلد 1

کتاب نمایش‌های ایرانی: نمایش‌های کیش زروان – جلد 1 نوشته‌ی صادق عاشور پور دربردارنده مطالعاتی پیرامون گونه‌های متفاوت هنرهای نمایشی در ایران و درخصوص آیین زروان (خدای نور در روشنایی و اولین خدایی که آریایی‌ها می‌پرستیدند) است.

تنها باشنده‌ای که هم بر طبیعت اثر می‌گذارد و هم اثر می‌پذیرد انسان است، که به آن عمل متقابل بین انسان و طبیعت گفته می‌شود و این عمل متقابل امری روشن و اثبات شده و انکارناپذیر است. یکی از این تأثیرپذیری‌ها، تأثیرپذیری تاریخی اقوام آریایی، به ویژه هند و ایرانی است، که در تاریخ معروف است و آن سرمای ناگهانی سیبری است که موجب مهاجرت این قوم از آن نقطه به نقاط دیگر جهان، یعنی ایران، هند و اروپا گردید و باعث به وجود آمدن جغرافیای انسانی جدیدی در زمین شد.

ما را به عنوان یک پژوهشگر هنر نمایش ایرانی از نظر تاریخ سیاسی و اجتماعی با دو شاخۀ دیگر هند‌ و‌ اروپایی قوم آریایی چندان کاری نیست که کجا رفتند و چه کردند. بلکه بیشتر با گروهی سروکار خواهیم داشت که از سرزمین سیبری به سوی سرزمین‌های جنوب آن روان شدند و در شمال خلیج فارس سکنی گزیدند و این سرزمین را با بهره‌گیری از نام آن قوم، ائیرین وئجه و سپس ایرانویچ و بدل آن ایران، یعنی سرزمین آریاها، نام گرفت. آن سرمای ناگهانی چنان اثر ژرفی بر روحیۀ این قوم بر جا نهاد، که نه تنها دیگر هیچ‌گاه از یادش نبرد، بلکه آن را زیر‌بنای ارکان فکری و مذهبی خویش قرار داد و جلوۀ اعتقادی به آن بخشید، و دوزخ را که اکثر ادیان و تمدن‌های آن روزگاران گرم و سوزنده می‌پنداشتند اینان سرد و کشنده تصور کردند.

این امری بدیهی و مبرهن است که نمایش فرزند مذهب است. پس ناگزیر برای شناسایی نمایش هر کشور باید نخست به فرهنگ دینی آن کشور، سپس به فرهنگ اجتماعی، سیاسی، جغرافیایی، روان‌شناسی، مردم‌شناسی و… پرداخت. با این توضیح مختصر ما نیز راهی در پیش پای خود نمی‌بینیم مگر اینکه بی‌هیچ شکی برای شناسایی و پیدا کردن مکنونات کشف نشده و معرفی نمایش‌های ایرانی، غور در دریای دین و مذهب بکنیم.

در کشور ما، ایران، از آغاز تا کنون، ادیان گوناگونی ظهور کرده و زمانی در این ملک پیروانی یافته و پس از آن سکۀ رواج‌شان غلب گشته، به افول گراییده و از بین رفته و جای آن را دینی دیگر گرفته و آن هم مدتی بالیده و باز با سرنوشتی چون اولی از میان رفته است، که از مهم‌ترین آن‌ها زروانی، میترایی، ناهید، مزدکی، مانوی و… است، اما این ادیان اگر چه به ظاهر از بین رفته‌اند، تأثیرشان بر ادیان بعد از خود به‌خوبی باقی مانده و مشهود است. چنانچه حتی پیامبر زردشت نیز موفق به حذف کامل آثار آن‌ها از دل و جان مردم نشد و بسیاری از اصول آن کیش‌ها را در آیین خود پذیرفت و بخشی از بدنۀ دین خویش قرار داد.
این پژوهشگر نمایش‌های ایرانی پس از توضیحاتی مفصل در بخش دیگر کتاب می‌نویسد، اگرچه دو سلسله ساسانی و صفوی کوشیدند زیر لوای ایجاد وحدت و وفاق ملی به مقاصد صرفا سیاسی خود دست یابند، ادیانی هم بودند که به راستی تلاش در ایجاد وحدت دینی و ملی در کشور داشتند، ادیانی که اگرچه یکی پس از دیگری منسوخ شده و پیروان خود را از دست داده و از میان رفتند، تاثیر خود را در دو جهت به جا گذاشتند، یکی اثر بر کیش از خود و یکی دیگر به جا گذاشتن سنن و مراسم خود در میان مردم این سرزمین، که این کیش‌ها عبارت بودند از کیش زروان، میترا، ناهید، دین بهی و مانوی. ولی آنچه با مطالعه کیش‌های یاد شده در نخستین نگاه جلب توجه می‌کند، تاثیرگذاری کیش زروان یعنی نخستین کیش آریاییان بر سایر کیش‌های بعد از خود است و بعد از آن کیش میترا.

بریده‌ای از کتاب نمایش‌های کیش زروان

در این زمان اهورامزدا با ایزدان مینوی انجمنی می‌آراید و جمشید با بهترین مردمان در این انجمن حضور می‌یابد، اهورامزدا به وی می‌گوید:‌ ای جَم زیباپسر و یونگهان به جهان مادی زمستانی سخت خواهد رسید و سرمای شدید تباه کننده از پی درخواهد آمد و دانه‌های برف از بلندترین کوه به بلندی چندارش خواهد بارید و یکسوم جانوران در هر جا که باشند هلاک خواهند شد. پیش از این زمستان این مملکت دارای چراگاه‌های فراوان و مراتع است و چون برف‌ها آب شوند آب فراوان خواهد شد (عنصری اهریمنی) و این جهان غیر قابل زیست خواهد گشت. از برای پیشگیری از این حادثۀ در شرف وقوع باغی (وَرَ) پیافکن که از چهار سو به بلندی یک میدان اسبدوانی (چَرتو)، (اِسپریس) یا همان واژه پردیس باشد بساز. در آن‌جا تخم‌های چارپایان، (ژن) خرد و بزرگ و سگ‌ها و مرغکان و شعله‌های سرخ آتش گرد کن و این ور را برای هر یک جایی بساز و پایه‌ای (طویله‌ای) به بلندای یک هاثر، هزار گام برای ستوران بنا نه، در آن‌جا جوی آبی جاری‌ساز، چراگاه‌ها فراهم آور، خانه و سرداب‌ها و ایوان‌ها و رواق‌ها بنا کن، تَخُتَمَ مردان و زنانی که روی زمین زیباتر بینند در آن‌جا گرد آور، و نیز از میان تخمه جانوران این گونه کن و از میان گیاهان خوشبوتر و بلندتر و از میان غذاها آنچه که لذیذتر و خوشبوتر است در آن جا انبار کن، تا در زمانی که مردمان در آن جا به سر می‌برند نپوسند و فاسد نگردند، و در بزرگترین محلۀ این ور، نُه، گذر بساز، در محلۀ وسطی شش گذر، در محلۀ کوچک سه گذر در گذرهای بزرگترین محله تخم هزار مرد و زن، در وسطی ششصد و در محلۀ کوچک سیصد تخم بنه، گذرها را با نگین علامت و نشان بگذار و از برای ور دری بگشا که روشنایی بر آن بتابد.