پیشخوانی در تعزیه

کتاب پیشخوانی در تعزیه؛ پژوهشی در نغمات آوازی شبیه‌خوانی نوشتهٔ اردشیر صالح‌پور است. این اثر در انتشارات سوره مهر چاپ شده است.

پیشخوانی درآمد آغازین مجالس تعزیه و شبیه‌خوانی است که به شکل نوحه یا ترانه به صورت دسته‌جمعی توسط اعضا و بازیگران، اندکی قبل از شروع مجلس در قالب تک‌خوانی، نوحه‌خوانی و دمگیری و واگیری خوانده و به همراه موسیقی اجرا می‌شود.

ناگهان دستۀ موسیقی آهنگ اندوه‌آوری را سر می‌کند. سپس همۀ شبیه‌های تعزیۀ روز، که پیشاپیش آن‌ها معین‌البکاء قرار گرفته، در یک صف و با نظم و حُزن عمیق وارد تکیه می‌شوند و به کندی یکی دو بار دور سکو می‌گردند و نوحه‌ای را به طور دسته‌جمعی می‌خوانند. این کار پیشخوانی نام دارد. (بیضایی، ۱۳۴۴، ص ۱۴۴)

پیشخوانی در پاره‌ای از موارد (پیش‌واقعه) نیز معرفی شده است:

قبل از شروع به تعزیه، معمول بود که شبیه‌خوان‌ها روی تخت محل اجرای نقش در دو طرف مقابل هم صف می‌کشیدند. بزرگ‌ترها یک طرف و بچه‌خوان‌ها در طرف دیگر اشعاری می‌خواندند که اصطلاحاً به آن «پیش‌واقعه» می‌گفتند و بعد از آن، خواندن «پیش‌واقعۀ نمایش» شروع می‌شد. (مشحون، ۱۳۷۶، ص ۴۰۹)

بریده‌ای از کتاب پیشخوانی در تعزیه

«پیشخوانی‌ها مانند تصانیف خوش‌ساخت با لحن و نغمات موسیقایی آمیخته‌اند و تناسب مضمونی و موضوعی با انتخاب مایه و ردیف جلوۀ شنیداری زیادی به این «دل‌آوازی‌ها» بخشیده است، که این امر در پیشخوانی‌های قدیم مشهودتر است. اما خوانندگان نسل‌های قدیمی‌ترِ تعزیه به دلیل ادراک و آموزش بی‌واسطه و سادۀ خود از این گونه نغمات و همچنین هماهنگی حسی و فکری آنان با نغماتی که سینه‌به‌سینه فرا می‌گرفتند، موجب می‌شد این نوع آواز را با همان فرم اولیه و بدون هیچ تغییری ارائه کنند. گردش ملودی مبتنی بر سنت‌های تصنیف‌سازی و تصنیف‌سرایی ایرانی، تکرارهای متوالی و همسان، تأکید بر کلمات و یا گوشواره‌هایی خاص، یکنواختی و سادگی بیان، وضوح جملات و اشعار، از ویژگی‌های ساختاری و اصیل این گونه پیشخوانی‌هاست که عیناً در تصانیف ایرانی نیز ملاحظه می‌شود. اشعاری که از مشهورترین تصنیف‌سرایان دورۀ مشروطه در دست است، سبک و سیاق و ساختار شعری و وضعیت سنتی سروده‌های پیشخوانی را برایمان آشکار می‌کند. شعر در این گونه نغمات، چه از نظر مقدمه و مؤخره و ساختمان کلی آن، و چه از نظر تکرار، وزن و آهنگ، ‌ و ردیف و قافیه با ابیاتی که این تصانیف به آن تعلق دارد هماهنگ و هم‌خوان است. تفاوت مضامین اشعار در پیشخوانی‌ها با تصانیف موسیقی سنتی موضوع طبیعی و ناشی از تفاوت‌های مضمونی بین تصانیف و پیشخوانی‌هاست. در خصوص تقدم و تأخر، و نسبت و بهره‌گیری پیشخوانی‌ها از موسیقی و تصانیف ایرانی نظریات مختلفی وجود دارد که کدام از دیگری مایه گرفته است؛ اما هر چه هست این سنت تا دهه‌های اخیر نیز ادامه داشته و خصوصاً در دورۀ شکل‌گیری موسیقی سنتی ایرانی در هفتاد سال گذشته، که تعزیه دوران افول خود را آغاز کرده، میزان این تأثیرپذیری شدت بیشتری به خود گرفته است و ترانه‌ها و تصانیف زیادی بر اساس نوحه‌های پیشخوانی ساخته و پرداخته شده است. آهنگ‌هایی که اغلب آهنگسازان امروزی می‌سازند، بیشتر بدون آنکه توجه داشته باشند شبیه به آهنگ‌های نوحه‌ای است که در قدیم می‌خواندند. البته یکی دو جملۀ بعضی از آهنگ‌ها اقتباس از آهنگ‌های نوحه است؛ ولی آهنگی را من در این یادداشت می‌نویسم که تمام آهنگ، بدون ذره‌ای تغییر، مربوط به نوحه‌هایی است که لااقل هشتاد سال قبل می‌خواندند. این آهنگ در مایۀ «زابل سه‌گاه» ساخته و خوانده شده است. داریوش رفیعی در اوایل کار آن را به نام «زهره» خوانده است. در زیر عین آهنگ را با شعر آن می‌نویسم.»