درباره طنز

کتاب درباره طنز نوشته ابوالفضل حری است. کتاب درباره طنز رویکردهای نوین به طنز و شوخ‌طبعی را بررسی می‌کند. این کتاب را انتشارات سوره مهر منتشر کرده است.

با اينكه مقوله طنز و طنز پردازي در ايران پيشينه ای كهن دارد و آثار اوليه در اين باره به ادبيات پيش از اسلام برمی‌گردد، و كم نيستند شاعران و طنز پردازانی كه در گستره تاريخ اين مرز و بوم آثار طنز فراوان پديد آورده‌اند و كم نبوده‌اند پژوهشگرانی كه درباره اين آثار به مباحث نقادانه بسياری دامن زده اند، رويكردهای نوين زبان شناختی و ادبی كم‌تر و شايد اصلأ به آثار طنز اعمال نشده است؛ به ديگر سخن، مقوله طنز هنوز از تيررس رويكردهای نوين زبان شناختی و البته نقد و نظريه ادبی، به دور مانده است و چندان كه شايسته است در اين خصوص كار “جدی” به ديده نيامده است.

پس از مقدمه‌ای كوتاه كه درآمدی بر واژگان طنز است، نگارنده برای ادای احترام به بزرگاني كه واژگان عمومی و اختصاصی طنز را فهرست كرده‌اند، واژگان معرف خنده را در سه فرهنگ دهخدا، معين، عميد و فرهنگ فارسی- انگليسی حييم جستجو و عينا استخراج كرده است.

بریده‌ای از کتاب درباره طنز

رمانس، تیپ های فوق انسانی را در جهانی آرمانی بر ما عرضه میكند. هزل، موجودات عجیب و غریب فرو انسانی گرفتار در آشوب را ارائه می دهد. تراژدی، چهره های قهرمان را در جهانی عرضه میكند كه به قهرمانی آنها معنا می بخشد. در داستان پیكارسك، شخصیت های اصلی، جهانی را تاب می آورند كه آشوب حاكم بر آن فراتر از حد طاقت انسان معمولی است. در داستان احساساتی، شخصیت ها فضایلی غیر قهرمانانه دارند كه خوب است خود ما سودای آنها را در سر بپرورانیم. در كمدی، اشخاص، ضعف های انسانی دارند؛ ضعف هایی كه ما نیز بدمان نمی آید آنها را از خود برانیم. البته در این دسته بندی، روی صحبت ما ابتدا با كمدی و آن گاه با زیر شاخه های کمدی از جمله هزل، هجو و طنز است. اولین بار ارسطو است كه تفاوت میان تراژدی و كمدی را بیان می كند. او (ارسطو، بوطیقا، ترجمة زرین كوب، ص. ۱۲۰)كمدی را نقطه مقابل تراژدی قرار می دهد. كمدی تقلیدی است از اطوار و اخلاق زشت نه این كه تقلید بدترین صفات انسان باشد، بلكه فقط تقلید اطوار شرم آور است. اولین نكته ای كه از بررسی سطحی واژگان طنز خصوصأ در فرهنگ های سنتی فارسی حاصل می آید این است كه تعاریف بسیاری از واژگان شبیه هم بوده و مرز مشترك میان آنها طولانی است. نكته دوم این كه، بررسی تمایز میان واژگان، بیش تر در سطح واژه و جمله مطرح شده است و هیچ یك از فرهنگ های سنتی، واژگان معرف خنده را در سطح متن یا ژانر ادبی بررسی نكرده اند. به دیگر سخن، مشكل وقتی جدی تر می شود كه بخواهیم خیل متون مطایبه آمیز- مثلأ آثار عبید یا حكایات ملانصرالدین- را ذیل واژگانی مثل طنز، هجو، هزل، طنز پرخاشگر، كنایه،ریشخند و ... قرار دهیم. در واقع، بر اساس این فرهنگ ها هیچ گونه معیاری كارساز برای تمییز متون مختلف مطایبه آمیز به دست نمی دهند. نكته سوم؛ فرهنگ های جدید برای هر یك از واژگان اصلی طنز در زبان انگلیسی، چندین برابر پیشنهاد كرده اند و همین چند معادلی كار بررسی دقیق تر را با دشواری روبرو كرده است، چرا كه اولأ هر یك از برابرها خود در فرهنگ های زبان فارسی، معناهای متعدد دارند كه گاه با یكدیگر نیز از سر ناسازگاری بیرون می آیند. در ثانی، وقتی واژگان معرف خنده را در فرهنگ های توصیفی انگلیسی بررسی می كنیم، به مواردی بر می خوریم كه چندان با معانی برابرهای پیشنهادی سازگاری ندارند. شاید عمده دلیل این امر نیز این است كه هنوز هیچ فرهنگی در زبان فارسی پدید نیامده است كه واژگان طنز و طنزپردازی را بر اساس ویژگی های واژگانی و زبان شناختی آنها مورد امعان نظر قرار دهد، چنان كه در زبان انگلیسی این كار انجام شده است.