فارابی، خیال و خلاقیت هنری

ابونصر محمد بن طرخان فارابی (۲۵۹ ـ ۳۳۹ ه‍ ‌ق) از نظر برخی تاریخ‌نگاران پارس‌نژاد و از نظر برخی دیگر ترک‌نژاد است. ابن ‌ابی‌اصیبعه در عیون‌الانباء، شهر‌زوری در تاریخ‌الحکما و ابن بلخ می‌دانند که جایی در افغانستان امروز است.

در ابتدای کتاب شرح‌حال مختصری از زندگی‌نامه فارابی آورده شده است. سپس با مقدمه کتاب شروع می‌شود در این بخش ابتدا اصلاح فلسفه هنر توضیح داده می‌شود و سپس جایگاه خیال از جهت روش‌شناختی بررسی می‌شود در ادامه به چیستی و چگونگی خیال می‌پردازد. در این بخش چیستی و چگونگی خیال از نظر افلاطون، ارسطو، فارابی، ابن سینا و سهروردی بررسی می‌شود و دوبعدی به بررسی تطبیقی نظریات خیال پرداخته می‌شود. در بخش پایانی کتاب مفهوم‌سازی خلاقیت هنری آورده شده است. گزیده متن: سهروردی قدرت خلق را به نفوس انسان نسبت داده است، اعم از خلق در مرحله عالم طبیعت و اجسام، خلق در مرتبه مثل معلقه یا صور قائمه و حتی خلق و آفریدن فرشته. اما او هیچ یک از این خلاقیت‌ها را به خیال آدمی نسبت نداده است. بلکه نفس یا نور مدبر یا نور اسفهبد است که فرشته و مثال می‌آفریند و در عالم جسم تصرف می‌کند.

نام محل تولد فارابی در حدود‌العالم به شکل فارسی‌ «پاراب» ذکر شـده است. اما ابن خلکان در وفیات‌الاعیان فارابی را اهل فاراب ماوراء‌النهر می‌داند که در قزاقستان امروز قرار دارد. هر دو منطقه، یعنی بلخ و ماوراء‌النهر، تحت حکومت پادشاهان ایرانی بوده است. فارابی علاوه بر مقام فلسفی و شهرت به معلم ثانی و ارسطوی‌ دوم، موسیقی‌دان و آهنگ‌ساز و نوازنده‌ی بزرگی بوده است. وی چند رساله درباره موسیقی دارد که می‌توان به این موارد اشاره کرد: المدخل فی ‌الموسیقی، الایقاعات، کلام فی‌ النقل مضافاً الی الایقاع، کتاب احصاء الایقاعات، الموسیقی الکبیر. کتاب موسیقی کبیر او نشان‌دهنده احاطه و تسلط او در این هنر است.

بریده‌ای از کتاب فارابی، خیال و خلاقیت هنری

اینکه تخیل معقولات را عالی‌ترین درجه خلاقیت هنری می‌نامیم به این سبب است که خیال اساساً تصویری از هیچ امری بامی معقولی ندارد و تجسمی کردن معقولات نهایت ابداع و نوآوری قوای خیالی است. اگر معقولات را به معنی کلیات بگیریم در این صورت ممکن است تا همی ادراک آنها در شأنیت و صلاحیت قوه اشانیت و صلاحیتی با قوه ناطقه انسان است و اگر معقولات را به معنی موجودات فرامادی و مفارق از ماده بگیریم ادراک آنها اساساً برای انسان محال است در و آدمی نمی‌تواند آنها را به همان‌گونه که هستند تصور کند؛ بلکه تنها به‌وسیله محاکیات و تشبیهات می‌تواند تصویری نزدیک به مفارقات داشته تواند تصویر نزدیک باشد.