مجموعه مقالات همایش ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، جلد 2

کتاب حاضر جلد دوم از مجموعه مقالات همایش ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ است که به همت دفتر ادبیات انقلاب اسلامی منتشر شده است این جلد به زمینه‌ها و بسترهای واقعه ۱۵ خرداد می‌پردازد.

بازداشت امام خمینی در سحرگاه چهارشنبه ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ که در پی سخنرانی شدیداللحن ایشان در ۱۳ خرداد مصادف با روز عاشورای همان سال انجام گرفت، نقطه آغازی بر پایان حکومت پهلوی شد. مورخین و اندیشمندان تاریخ معاصر و علوم سیاسی، نظریات متفاوتی درباره ماهیت، علل و سرانجام این قیام عرضه کرده‌اند.

قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ در بطن خود، قابلیت انقلاب عظیم مردمی را داشت، اما نتوانست همۀ مؤلفه‌های انقلاب را از قوه به فعل درآورد. انقلاب اسلامی ۱۳۵۷، ادامه حرکتی بود که از سال ۱۳۴۲ آغاز شده بود و این بار، گسترده‌تر و دقیق‌تر به بار نشست و بساط شاهنشاهی را از ایران برچید.

پس از گذشت بیش از چهل سال از این واقعه، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی بر آن شد تا در همایش یک‌روزه علمی – پژوهشی به بررسی زمینه‌ها و بسترها»ی این حرکت بپردازد. اولین فراخوان پذیرش مقاله در سال ۱۳۸۵ منتشر شد، اما تا خرداد سال ۱۳۸۶ شمار مقالات منتخب به حدنصاب نرسید و برگزاری این همایش به خرداد ۱۳۸۷ موکول گردید.

بریده‌ای از کتاب مجموعه مقالات همایش ۱۵ خرداد ۱۳۴۲

در زمان رضاخان، جریان طرح اصلاحات از بالا، ابتدا نوسازی در ساخت سیاسی سازمان‌ها و نهادهای اجرایی، همچون: ارتش، مالیه، دادگستری، شهرداری و ... را شروع کرد؛ با این امید که از طریق ارتشی مقتدر و مدرن، اصلاحات اجتماعی را اجرا کند. مانند: تغییر نظام آموزشی و برنامه‌های آن در سطوح مختلف، ساماندهی افکار و اصلاحات اقتصادی مثل اصلاح سیستم مالیات، راه‌اندازی کارخانه‌ها، ایجاد انحصارهای دولتی در بسیاری از کالاهای اساسی، طرح زمین‌داری دولتی، احداث راه‌های ارتباطی و همچنین در توسعه مظاهر مدرنیته همچون اجرای قانون اتحاد لباس، کشف حجاب و... نتیجه این اقدام‌های شبه مدرنیستی، توسعه نسبی بخش‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی و نظامی در چارچوب توسعه وابسته بود که با شروع جنگ جهانی دوم و سپس اشغال ایران، ناکارآمدی نظام سیاسی در ابعاد مختلف آن روشن شد. اما هزینه این ناکارآمدی نظام سیاسی بر عهده بیشتر مردم جامعه ایران افتاد و نفع آن عده معدودی را بهره‌مند ساخت. ازاین‌رو با خروج رضاشاه از کشور، بحران در ساختار اجتماعی ایران نه‌تنها همچنان حل‌نشدنی باقی ماند، بلکه بر گستره آن با اشغال کشور توسط نیروهای بیگانه افزون گشت. فعال‌شدن مجدد نیروهای سیاسی سرکوب شده در مجلس و خارج از آن در ایام چهارساله اشغال ایران، سرآغاز حذف تدریجی استعمار سنتی بریتانیا و جایگزینی امریکا به‌واسطه نقش فعال این کشور در جریان‌های جنگ جهانی دوم و رخدادهای بین‌المللی بود. اجرای طرح‌های بازسازی پس از جنگ در جهان، منطقه خاورمیانه و از جمله ایران، سیاستمدارانی همچون قوام را به سمت‌وسوی دولت برتر - امریکا - در عرصه بین‌المللی، سوق داد. در این مدت، برآیند بحران‌ها و موانع ساختاری در راه رشد و توسعه کشور تحت‌الشعاع آرمان‌های ملی‌گرایانه - البته نه به مفهوم شوونیزم و باستان‌گرایی عصر رضاخانی، علیه استعمار خارجی انگلستان - قرار گرفت؛ و نماد بارز آن در مسئله ملی کردن صنعت نفت مرکزیت یافت.