عقل مستعار!

‌

کتاب «عقل مستعار» نوشته احمد وضیعی در مورد مبانی مناقشه در مطالعات تکمیلی دین و ادب به دست مخاطبان رسید.

نویسنده با این مقدمه کتاب را آغاز کرده‌است: ایده اولیه «عقلِ مُستعار» را که ایده مناقشه ‏برانگیزی در مطالعات تکمیلی «دین» و «ادب» بود، با سید مرتضی آوینی در میان گذاشتم. تبسم شیرینی بر لبانش نقش بست. گفت‏وگوی ما تقریباً ۴۵ دقیقه‏ به طول انجامید و مقرر شد، بعد از اتمام هر فصل، تصویرِ نسخه‏‌ای از آن را برایش ارسال کنم. فروردین ۱۳۷۲، درحالی‏که هنوز فصل اول را به پایان نرسانده بودم، خبر ناگهانی شهادت او به ‏یک‏باره مرا زمین‏‌گیر کرد. احساس کردم دیگر انگیزه‌‏ای برای ادامه کار ندارم. دو سال تمام این احساس با من بود.

‌‌‌‌‌‌‌‌‌

وی ادامه می‌دهد: پاییز ۱۳۷۴، وقتی به استخدام رادیو درآمدم، نفسِ تغییر حوزه کار از بنیاد پژوهش‏‌های اسلامی به صدا و سیمای مرکز خراسان رضوی خودبه‌خود روحیه‌‏ام را نیز تغییر داد. دوباره «عقلِ مُستعار» را به دست گرفتم. اولین سیاهه کار را، که خالی از ایراد نبود، برای مطالعه به سیدجواد رسولی، مدیر وقت انتشارات آهنگ قلم، دادم. او بدون کمترین چشم‏‌داشت، با بزرگواری تمام، «متن» را با دقتی ستودنی خواند و ویرایش کرد. حاصل کار او مرا به بازنویسی مجدد واداشت.

بریده‌ای از کتاب عقل مستعار!

آیا، ادبیات به مفهوم ملتزمانه کلمه فی‌نفسه برای کتاب‌های بزرگ مصونیت ایجاد می‌کند؟ خوش‌بینی ناشی از حسن اعتماد به نویسندگان بزرگ موجب شده است برخی تصور کنند وقتی از احتمال راه‌یافتن جعل و عاریت به حوزه متن سخن می‌گوییم این امر شامل کتاب‌های بزرگ نمی‌شود؛ درحالی‌که اصلاً این طور نیست یک متن آلوده به جعل و عاریت اگر چه ممکن است از نظر معیارهای حاکم بر ارزیابی‌ها اسم‌ورسم‌دار و بزرگ تلقی شود واقعیت آن است که شهرت و بزرگی یک اثر هرگز ناخالصی آن را توجیه نمی‌کند. ما امروز نویسندگان مشهور زیادی را می‌شناسیم که برخلاف ظاهر موجه و به‌رغم ادعاهایی که دارند هرگز نتوانسته‌اند حریم آفرینندگی خود را از ناخالصی‌ها و تقلب‌ها مصون نگه دارند آیا به‌راستی دست یازیدن به آثار و اندیشه‌های دیگران و به تملک در آوردن همه یا بخشی از این آثار و اندیشه‌ها با مفهوم تأثیرپذیری طبیعی، نویسندگان و شاعران از الفاظ و افکار یکدیگر یکی است؟ بدیهی است که خیرا تأثیرپذیری شاعران و نویسندگان از الفاظ و افکار یکدیگر غیر از راه‌یافتن جعل و عاریت به حوزه متن است. آنکه دست تعدی به‌سوی متنی دراز می‌کند که از آن او نیست نمی‌تواند آنچه را که مدعی تملک آن شده با حمل بر تأثیرپذیری موجه جلوه بدهد و برای خود عذر تقصیر بتراشد اشکالی که به دکتر عبدالحسین زرین‌کوب نیز وارد است همین است که در کتاب مستطاب نقد ادبی از یک سو مواردی از سرقت را در تاریخ شعر و ادب بر می‌شمارد و تعریف ارائه می‌دهد و از سوی دیگر عمده این موارد را حمل بر تأثیرپذیری شاعران و نویسندگان از یکدیگر می‌کند و برایشان عذر تقصیر می‌تراشد و در این میان خواننده می‌ماند مستأصل که چگونه این دو را از یکدیگر بازشناسد؟!