سیر تفکر معاصر، جلد 3

سیر تفکر معاصر؛ جلد سوم از سری کتاب‌های مطالعات انتقادی در حوزه تفکر معاصر از دکتر محمد مددپور است که در انتشارات سوره مهر به چاپ رسیده است.

کتاب سیر تفکر معاصر درواقع یک بازاندیشی در تاریخ فرهنگ و هنر معاصر ایران است. این کتاب درباره غربزدگی است. محمد مددپور در این کتاب سعی نموده غربزدگی را در حوزه هنر و فرهنگ ایرانی در تمامی ابعاد ان بررسی کند. او در این جلد از کتاب، زمینه‌های تجدد و دین‌زدایی در اندیشه متفکران جدید ایران را بررسی کرده است.

از قرن پانزدهم میلادی در اروپای غربی، فرهنگی جدید به وجود آمد و به سرعت بسط و توسعه یافت. اوضاع جهان به تدریج دگرگون شد و علوم و صنایع و هنرها دیگر فراتر از زمین مشغول شد، عرصه‌های این جهانی او نیز تنوع و تکثر پیدا کرد. اما نیست انگاشتن منبع قدسیدر شرق جایی نداشت و هیچ گاه تفکر معنوی شرق به تفکر غیر معنوی و حسابگرانه و عقلانی صرف تنزل و تقلیل نیافت اما گسترش غربزدگی در سرزمین‌هایی که مرکز تجلی و ظهور تفکرات معنوی است آنها را اسیر حوالت تاریخی نیست‌انگاری غرب کرده است اما در یان این کشورها، ایران بیش از همه در برابر این نیست‌انگاری مقاومت کرده است و هیچ‌گاه از سطح غربزدگی به عمق آن نرفته است.

کتاب حاضر روایت این تطور تاریخی پس از عصر صفوی است که اساس بحث را بر خلاف مفهوم غرب‌زدگی به معنی متعارف لفظ که همان غرب‌مآبی است، بر پایۀ سیر نیست‌انگاری و تجلی‌های این نیست‌انگاری در هنر و فرهنگ ایرانی قرار داده است.

بریده‌ای از کتاب سیر تفکر معاصر

آخوندزاده در داستان «یوسف‌شاه» از مجموعه تمثیلات، از حدود مبارزه با خرافات و موهومات می‌گذرد. این داستان از جهاتی شبیه به نمایشنامه مُلّا ابراهیم خلیل کیمیاگر و موسی ژوردان حکیم نباتات... است که در آن‌ها کیمیاگری و جادوگری و اعتقاد به سعد و نحس و انتقاد شخصیت‌های دینی از قبیل علما و درویش‌ها آماج حملات آخوندزاده قرارگرفته است. اما در این داستان او پا را فراتر می‌نهد و نخستین اصول اصلاح را برای آنچه که بعداً بر آن پراتستانتزم اسلامی نام می‌نهد ارائه می‌دهد. بنابراین حکایت یوسف‌شاه سراج تصریحاً در مقام نقدِ عاداتِ دینی و شریعتِ زمانه و عرضه نوع جدیدی از شریعت است. داستان یوسف‌شاه حکایت موهوم‌پرستی شاه و علما و درباریان و مُنجّمین و تصمیمات احمقانه اعضای جامعهٔ سلطنتی است و ناآگاهی عوامی است که سال‌ها به حکومت مستبدان خو گرفته‌اند. رهبران فکری و سیاسی، داستانِ جمعی خرافاتی‌اند که به تأثیر ستارگان بر زندگی بشر معتقدند و به اعتقاد مُنجّم، این ستارگان از زمان خاصی موجب هلاکت شاه می‌شوند، جمیع دربایان تدابیری می‌اندیشند تا ستارگان را فریب دهند. برای این مهم یک منوّرالفکر را در معرض تیر بلای ستارگان قرار می‌دهند اما این واقعه در حقیقت چیزی جز یک شورش در مقابل اصلاحات در مملکتی عقب‌افتاده نیست، که به وهم درباریان، همان بلای نازله است. مأخذ حکایت تاریخ عالم آرای عباسی تألیف اسکندربیگ منشی در شرح وقایع سال هفتم سلطنت شاه‌عباس است. با پیش‌بینی منجم‌باشی در باب وقوع حادثه‌ای در روز پانزدهم عید نوروز تحولات و تحرکات شخصیت‌ها آغاز می‌شود. شاه همه بزرگان را فرا می‌خواند. هر یک از این بزرگان هنر بی‌هنری خود را که منشأ ویرانی و آشفتگی ایران است، باز می‌گویند. این مردان موهوم‌پرست اعتراف می‌کنند که در همهٔ مشاغل تبحر دارند جز در مخالفت کواکب که «عقل کاسرِ» آن‌ها از تدبیر علاج قاصر است. زمان‌خان سردارِ شاه‌عباس اعتراف می‌کند که هنگام مواجهه با طایفهٔ عثمانیه حیفش آمده که قشون فرقه ناجیه (شیعه) را در مقابل گروه ضاله (سُنّی) به معرض تلف بیندازد به همین جهت به تدبیر خراب‌کردن راه‌ها و ریختن پل‌ها مانع استقرار لشگر عثمانی به سرکردگی سرعسگری بکر پاشاد مرچی اوغلی شده است، و باز برای حفظ وضعیت هنوز هم خرابی‌ها را حفظ کرده تا مبادا لشگر عثمانی از این سرزمین‌های سوخته گذشته و بر ایران مسلط شود.