بررسی تطبیقی دو نهضت جنگل و خیابانی

عبدالله متولی، تاریخ‌پژوه و مدرس دانشگاه است. «بررسی تطبیقی دو نهضت جنگل و خیابانی» به بررسی دو نهضتی پرداخته که از نظر وقوع و ماهیت، شباهت‌های زیادی با هم دارند.

آغاز جنگ جهانی اول و تهاجم وسیع نیروهای بیگانه به ایران و عدم توانایی دولت مرکزی در حفظ حدود و ثغور کشور، باعث مهیا شدن زمینه‌های لازم برای آغاز نهضت‌ها علیه تسلط بیگانگان و تلاش در جهت حکومتی مقتدر و مستقل در ایران شد. اوضاع کلی ایران در جنگ جهانی اول، انگیزه رهبران قیام شیخ محمد خیابانی و میرزا کوچک خان، اهداف رهبران قیام‌ها، وجوه تشابه و اختلاف در اهداف و دیدگاه‌های فکری رهبران دو نهضت از جمله فصل‌های تشکیل دهنده این کتاب است. آنچه در این کتاب مد نظر قرار گرفته و چه بسا آن را از سایر نوشتارها مجزا می‌کند، بازسازی جدید موضوع در شکل و ترکیبی نو با بعد جدیدی از قضیه است. این دید تازه در خصوص حوادث این دو نهضت و در پاره‌ای نقاط مقایسه آن‌ها با یکدیگر است. در تطبیق این دو نهضت تلاش نویسنده بر این بوده تا براساس حقایقی که بر جامعه آن روز ایران حاکم بود و با توجه به اسناد و مدارک قابل استفاده با طرح و نقد شخصیت فکری رهبران این دو نهضت برنامه‌ها و اهداف آنها را مورد بررسی و مقایسه قرار دهد.

بریده‌ای از کتاب بررسی تطبیقی دو نهضت جنگل و خیابانی

کتاب شامل سه فصل است: در فصل اول نحوه استبداد صغیر، چگونگی مقاومت تبریز در برابر نیروهای استبدادی، حوادث شهر رشت و فتح تهران مورد بررسی قرار می‌گیرد. هدف از بیان این قسمت آن است که چگونه خیابانی حضور خود را در فضای سیاسی ایران نشان داد و برای مقابله با نیروهای استبداد به تلاش در جهت استرداد مشروطیت پای فشرد. فصل دوم به بررسی اوضاع کلی ایران در جنگ جهانی اول، اوضاع آذربایجان و گیلان در جریان این جنگ، موقعیت میرزا کوچک خان در این جنگ و درگیری قشون با نیروهای جنگل اختصاص یافته است. بی‌شک یکی از مواردی که در هر حرکت و نهضتی باید مورد توجه قرار گیرد توجه به اهداف، ایدئولوژی، سازمان تشکیلاتی آن نهضت و پایگاه مردمی این نهضت است و این موضوع در فصل سوم کتاب مورد توجه نویسنده بوده است.