اصول بداهه‌نوازی موسیقی جَز

از سال‏‌ها پیش، که در جست‏وجوی فراگیریِ موسیقی جَز بودم، به علت دشواری دسترسی به منابع و نبود راهی مشخص برای آغاز یادگیری آن، همواره بر خود واجب می‏‌دانستم که اگر زمان مناسبی در اختیار داشتم، قلم به دست گیرم و در حد توان شمعی فرا راه علاقه‏‌مندان به این موسیقی بیفروزم.

دشواری اصلی، که امروز نیز برای هنرجویان وجود دارد، همان مشکل دیرپاست که حتی دنیای مجازی هم نتوانست از آن گره‏‌گشایی کند. مشکل ریشه‏‌ای در یادگیری موسیقی جَز «سردرگمی» است. هنرجو اغلب کمبود اطلاعات و سازمایه را مشکل اصلی ‏می‏‌پندارد، بعد ایراد را در کمبود مهارت می‏‌بیند. در ادامه، درگیر آن می‌‏شود که چطور از اطلاعات استفاده کند و درنهایت، خسته و کلافه از ساعت‌ها تلاش متمادی، افسوسِ ناتوانی در بداهه‌‏نوازی موسیقی جَز را سال‌ها به‌دوش می‌کشد. این در حالی است که پرسش‏‌هایی بدون پاسخ، مداوم، ذهن او را آزار می‌‏دهند:

ـ چرا هرچه بیشتر اطلاعات کسب می‏‌کنم، سطح نوازندگی من تغییر نمی‌کند؟

ـ چگونه از آموخته‏‌های قبلی به صورت محسوس و کاربردی در نواختن استفاده کنم؟

ـ نت را درست اجرا می‏‌کنم، اما صدای تولیدشده هیچ ارتباطی با موسیقی جَز ندارد! چطور ممکن است؟!

ـ نمی‏‌خواهم بی‌‏مقصود یک گام بلوز را بالارونده و پایین‏‌رونده بنوازم. چگونه به‏‌واقع بداهه‌‏نوازی کنم؟ (خوب می‌‏دانید منظورم چیست.)

ـ بعضی آکوردها هیچ ارتباطی باهم ندارند؛ چطور روی آن‏ها عبارتی مناسب بسازم؟

ـ یکنواخت اجرا می‏‌کنم؛ چگونه با تنوعِ بیشتری بنوازم؟

ـ دانستن چه گام‌هایی برای بداهه‌‏نوازی ضروری است؟

ـ ارتباط آکورد و تونالیته برای بداهه چیست؟

ـ اجزای تشکیل‏‌دهندة یک عبارتِ بداهه در موسیقی جَز کدام‌اند؟

ـ چگونه می‏‌توانم نت‏‌هایی خارج از آکوردهای پیشنهادی را اجرا کنم، اما کنترل جمله از دستم خارج نشود؟

ـ آیا شناخت اعداد متعددی که در مقابل آکوردها نوشته می‏‌شود برای بداهه‏‌نوازی ضروری است؟

ـ چگونه از پسِ اجرای تونالیته‏‌های دشوار برآیم؟

ـ آیا برای بداهه‏‌نوازی با ساز خودم به کتاب آموزشیِ ویژه‏‌ای نیاز دارم؟

ـ چگونه هنگام بداهه‌‏نوازی بدون مشکل از یک تونالیته به تونالیتة دیگر بروم؟

ـ جمله‏‌ای را که آغاز می‏‌کنم چگونه گسترش دهم؟ نت پایانی را چگونه انتخاب کنم؟

ـ آکوردهای لازم و مقدماتی برای اجرای یک بداهه‌‏نوازیِ استاندارد کدام‌اند؟

ـ چطور از نت‏‌های کروماتیکِ پیاپی به صورت هدفمند استفاده کنم؟

ـ وارون آکورد چیست و در بداهه‏‌نوازی چه کاربردی دارد؟

ـ اصلاً چه جمله‌ای مناسب چه آکوردی است؟!

از آنجا که طی سال‏‌ها با بسیاری از هنرجویان با پرسش‏‌هایی مشابه برخورد داشته‌‏ام، اولین توصیه‏‌ام این است که «عجله نداشته باشید» و درثانی، با حداقل‌ها شروع کنید. باور داشته باشید که بداهه‌نوازی جَز اگر به طور صحیح آموزش داده شود، از آنچه امروز فکر می‌کنید بسیار ساده‏‌تر است. این ادعا را با تمرین نکردن و به دنبال فوت کوزه‏‌گری گشتن اشتباه نگیرید. هیچ جادویی در کار نیست که با آن یک‏شبه بتوانید بداهه‌‏نوازی کنید و صحنه را به آتش بکشید! اما با انتخاب مسیر درست و اختصاص زمان کافی برای تمرین، به‌‏راحتی می‌‏توانید نکته‌های ضروری را بیاموزید.

باز هم تأکید می‌کنم: «حداقلی». با یادگیریِ سازمایه‌های ساده و یافتن ارتباط اصولی بین آن‏ها می‌‏توانیم قدم‌‏به‌‏قدم به پیچیدگی در بداهه‏‌نوازی نزدیک شویم. دوران اول ابتدایی را به یاد بیاورید. یک سال تحصیلی زمان بُرد تا حروف را بشناسید و شیوة نگارش آن‏ها را بیاموزید. اما، پس از یک سال، می‏‌توانستید جملات ساده را بخوانید و بنویسید. تصور کنید در آن زمان اگر می‌‏خواستید شعری از سعدی را بشنوید و درک کنید، و سپس آن را به‌‏سرعت بنویسید، چه پیش می‏‌آمد؟ مگر بدون یادگیریِ الفبا می‌‏توان نوشت؟ البته که می‌‏شود جملات را طوطی‏‌وار از روی کاغذی نقاشی کرد، اما نمی‌‏توان به عمق مطلب رسید. موسیقی جَز هم از این قاعده مستثنی نیست.

بداهه‌‏نوازی جَز، چنان‌که از نام کتاب پیداست، اصولی دارد. در کتاب حاضر، مبانی و مقدمات ضروری برای بداهه‌‏نوازی جَز را بررسی و واکاوی می‌‏کنیم و الفبای این سبک را فرامی‌‏گیریم. سپس، ساختارِ جمله‌‏سازی را تحلیل می‌‏کنیم، ارتباط آکوردها و تونالیته‏‌ها را شرح می‏‌دهیم و با به‌‏کارگیری آکوردها در بداهه‌‏نوازی آشنا می‏‌شویم. تمرینات کتاب به انتهای هر فصل مختص نیست و پس از بیان هر مطلب، نمونه‌‏ای ذکر می‏‌شود. در ادامه، پرسش‏‌هایی برای هنرجو طرح می‌گردد که لازم است، برای تسلط بیشتر، به آن‏ها پاسخ دهد. این تسلط شامل توانایی اجرای یک جمله در تونالیته‌های مختلف است. به‌تجربه دیده‏‌ام که برخی هنرجویان عبارات را فقط روی تونالیته‏‌هایی خاص اجرا می‏‌کنند و در مواجهه با دیگر تونالیته‏‌ها دچار سختی می‌‏شوند. این رویارویی باید طی تمرینات اتفاق بیفتد تا مهارت کافی هنگام اجرا وجود داشته باشد.

همان‏‌طور که پیش‌‏تر آمد، ساختار موسیقی جَز بر پایة بداهه استوار است. بداهه می‌‏تواند با ایجاد تغییری کوچک یا بزرگ در عبارت موسیقایی تمرین‏‌شده اجرا شود. نحوة تزئین و تغییر جملات و شیوة بسط و گسترش آن‏ها از دیگر مواردی است که در کتاب به آن می‏‌پردازم و الگوهای فراوانی از آن را معرفی می‌‏کنم. سعی بسیاری شد تا نمونه‏‌های پیشنهادی، در کنار حفظ روند آموزشی، متنوع باشند تا در هر قسمت با کاربردی جدید آشنا شوید.

دربارة آکوردهای موسیقی جَز صحبت فراوان است و در موارد متعدد پیچیدگی‏‌هایی برای نوآموزان وجود دارد. آگاهی از ساختار و شیوة نگارش آن‏ها از موضوعاتی است که در کتاب پیش رو به آن پرداخته‌‏ام؛ اما مباحث تکمیلی دربارة هارمونی موسیقی جَز را به کتاب دیگری وامی‌گذارم.

شیوة جمله‌‏سازی روی آکوردهای هفتم مینور، هفتم ماژور و هفتِ نمایان بخش دیگری از کتاب را تشکیل می‏‌دهد که درمجموع نود نمونه به همراه بررسی هریک ارائه شده است. تحلیل هریک از نمونه‏‌ها شما را در ساختارشناسی ارتباط آکوردها و جملات بداهه راهنمایی می‏‌کند. توالی استاندارد و پرکاربرد ii-V-I از دیگر موارد بررسی‌‏شده است که ضمن آشنایی با آن در تونالیته‏‌های ماژور و مینور، پنجاه نمونة کاربردی از آن در فصلی جداگانه برای تسلط هنرجویان ارائه می‌‏شود. تحلیل و تفسیر حرکت ملودی از دیگر مفاهیمی است که خواننده را با مبانی عبارات چندمیزانی آشنا می‌‏کند و هنرجو می‏‌آموزد که چگونه در بداهه‏‌نوازی پل‌‏های ارتباطی بینِ آکوردها را اجرا کند.

توصیه می‏‌کنم در کنار استفاده از کتاب حاضر، قطعات بزرگان موسیقی جَز را نیز بشنوید و به‌دقت بررسی کنید. در میان مطالب، به برخی از این آثار اشاره کرده‌ام. شاید در آغازْ کوشش برای نت‌‏نویسی این قطعات دشوار به نظر آید، اما حتماً راه‌گشاست. شما با بازنوازی آثار استادان این سبک، با نگرش آن‏ها آشنا می‌‏شوید و فهم بهتری از بداهه‌‏نوازی موسیقی جَز کسب می‌کنید.

پیشنهادم برای علاقه‏‌مندانی که مبانی موسیقی را نمی‌‏شناسند این است که در کنار کتاب از حضور مدرسی زبده بهره ببرند؛ تا هیچ نکتة مبهمی برایشان باقی نماند. مدرس مطلع با بازبینیِ تمرین‌ها می‏‌تواند شما را از خطاهای احتمالی باخبر کند و سرعت یادگیری را افزایش دهد. آن دسته از خوانندگانی که بنیان‌های نظری موسیقی را می‌‏دانند می‌‏توانند به‌‏آسانی از این کتاب به صورت خودآموز استفاده کنند. مطالعة بخش‏های ابتدایی کتاب، برای علاقه‏‌مندان آگاه از مبانی موسیقی، احتمالاً تکرار مکررات خواهد بود؛ بنابراین، بهتر است از آن‏ها بگذرند و جان کلام را در بخش‏های بعدی پی بگیرند.

کتاب پیش رو برای همة سازها کاربرد دارد. بخش‏‌های نت‌‏نویسی و همچنین تمرینات ارائه‌‏شده همگی در کلید «سل» هستند؛ بنابراین، نوازندگان سازهای انتقالی باید برای اجرای بخش‏‌های ذکرشده روش «انتقال» را به کار گیرند.

فراموش نکنید در نوازندگی وقوفِ نظری بر موضوعات یک روی سکه است و مهارت عملی در اجرای آن‏ها روی دیگر. بی‏‌شک، با برنامة تمرینی مدون می‏‌توانید، ضمن همراهی با مطالب نظریِ ارائه‏‌شده، توانمندی خود را در نوازندگی نیز افزایش دهید. ممکن است این پرسش مطرح شود که وقتی همه‌‏چیز به طور منسجم نت‏‌نویسی شده، پس نقش بداهه‏‌نوازی چیست؟! درست است. بعد از احاطة کامل بر مقدمات، هنگام اجرا باید از فرم، ریتم یا ملودیِ مشخص‌‏شده دوری کنید. این میزان از تسلط، در گرو اعتمادبه‌نفس و آگاهی از اصول ابتدایی است. آنجاست که در جایگاه هنرمند، طالبِ اتفاقاتِ از قبل نامعلوم در موقع اجرا هستید.

بریده‌ای از کتاب اصول بداهه‌نوازی موسیقی جَز

کوشیده‏ام در تألیف، گردآوری و نت‌‏نویسی «اصول بداهه‏نوازی موسیقی جَز» موضوعات و نمونه‏‌ها را به‌‏دقت انتخاب کنم تا رویکرد کاربردی به نوازندگی تا حد امکان حفظ شود. در خاتمه، جانِ کلام آنکه: کتاب «اصول بداهه‌نوازی موسیقی جَز» ره‏آوردی است برای آن‏ها که می‏‌خواهند لذت بداهه‌‏نوازی در آنات اجرای موسیقی جَز را آگاهانه تجربه کنند.