پرند ستایش در ایران، جلد 1

در این کتاب به پژوهش و کندوکاو در موسیقی مذهبی ایران مشغول می‌شویم و به بازشناسی، ذکرخوانی، نعمت‌خوانی و چاووش خوانی می‌پردازیم.

پرند ستایش در ایران عنوانی است که هوشنگ جاوید برای مجموعه پژوهشی هشت جلدی خود انتخاب کرده است. این مجموعه به طور کلی درباره موسیقی مذهبی و دینی ایرانی است؛ اگر قرار باشد تعریفی از موسیقی مذهبی ارائه دهیم، می‌توانیم اینطور بیان کنیم که همهٔ آنچه که موضوعات معنوی، دینی و مذهبی انسان را با ساز و آواز و نغمه به شکلی درست و وزین بیان می‌کند، موسیقی دینی و مذهبی نام دارد. این گونه موسیقی، بسیار ارزشمند است. جاوید در بخشی از مقدمه کتاب درباره ارزش و قدرت موسیقی دینی اینطور نوشته است: «شکل‌ها و گونهٔ آوازها، ترانه‌ها، تصنیف‌ها و آهنگ‌ترانه‌هایی که در این دسته از موسیقی ایران جای دارد، قوی‌ترین و شورآفرین‌ترین جنبه‌های هنر ارتباط با عالم بالا را در خود دارند که بیانگر کوشش بی‌پایان انسان است برای بیان حقیقت حق و التیام آلام روح و رسیدن به آرامش با بهره‌گیری از توسل و توکل و یقین.»

بریده‌ای از کتاب پرند ستایش در ایران

هنر قدسی، عبادی ـ مذهبی ذکر، دارای آداب ویژه‌ای است و هر که بخواهد، به آن بپردازد، باید این آداب را که در اسناد مختلف به صورت جسته و گریخته عنوان شده، انجام دهد، تا بتواند به آنچه که در نهاد اندیشه‌ای خود دارد، نزدیک شود. عزیزالدین نسفی، آداب ذکر را در زمان خود چنین بیان کرده است: ذاکر چون ذکر خواهد گفت، باید که اول تجدید طهارت کند و نماز شکر وضو بگذارد و آن‌گاه روی به قبله نشیند و ذکر آغاز کند. بعضی گفته‌اند: که در ذکر گفتن مربع نشیند، که این چنین آسوده‌تر باشد بعضی گفته‌اند: به دو زانو نشیند چنان‌که در نماز، که این چنین به ادب نزدیک‌تر باشد. و شیخ ما مربع می‌نشست و اصحاب هم مربع می‌نشستند. (توجه داشته باشید که حتی حالت نشستن برای ذکرخوانی دارای قانون بوده است.) و باید که در وقت ذکر گفتن، چشم بر هم نهد، و ذکر در اول، چند سال بلند گوید، شاید (به معنای لازم است). و ذکر به مدتی مدید، در اندرون رود و جای گیرد و دل ذاکر شود. و گفته شد که در ذکر گفتن، جهد کند که حاضر باشد و نفی و اثبات به قدر مقام و علم خود می‌کند و از اذکار لااله الاالله اختیار کند... و این‌چنین ذکر گفتن، خاصیت‌ها بسیار دارد، که به نوشتن راست نمی‌آید، و این سخن را کسی فهم کند که سال‌ها در این بوده باشد، و این احوال بَر وی گذشته بُوَد (باشد)، مبتدیان این سخن را فهم نکنند، باید که به ایمان قبول کنند و در کار آیند، تا این احوال بر ایشان ظاهر شود. عزالدین محمود ابن علی کاشانی می‌نویسد: باید که علی الدوام ظاهر و باطن خود را به کسوت عبادت و عبودیت متحلّی دارد و در هر وقتی به عملی که اهمّ و اولی بود، در آن وقت مشغول باشد و ترتیب آن چنان است که هر که متبدی بود، بر فرائض و سنن، از نماز اقتصار ننماید و اوقات دیگر به ذکر بسر بَرَد و مشایخ از جمله اذکار، ذکر لااله الاالله اختیار کرده‌اند، چه صورت آن مرکب است از نفی و اثبات، تا ذاکر در وقت جریان این کلمه بر زبان حاضر بُوَد و مطابقت و مواطائ میان دل و زبان نگاه دارد. و در طرف نفی، وجودِ جمله محدثات را به نظر فنا مطالعه می‌کند و در طرف اثبات، وجود قدیم را به عین مشاهده می‌نماید، تا بواسطهٔ ملازمت بر تکرار این کلمه، صورت توحید در دل قرار گیرد... و اما، متوسّطان را مداومت بر تلاوت قرآن بعد از ادای فرایض و سنن، اولیٰ بُوَد، و همان خاصیت که اهل بدایت را از ملازمت ذکر روی نماید، ایشان را از تلاوت حاصل گردد، با زواید دیگر، چون تحلیات صفات، به واسطهٔ تلاوت آیات مختلفه و معانی متنوعّه و دقایق فهوم و حقایق علوم. و اما منتهیان (ذکرخوانان با سابقه) را که نور ذکر، صفت ذاتی ایشان گشته باشد، فاضل‌تر وردی وکامل‌تر عملی، صلوة است، چه، هیئت صلوئ عبادتیست تامّه جامعه، که جمیع اجزاء عبارت از ذکر و تلاوت و خشوع جوارح و خضوع قلب، در وی مندرج‌اند، پس مادام تا نفس به طوع و رغبت درآن با دل موافق و مطابق بُوَد و اَمداد روحِ قُرب و منادات و ذوقِ اُنس و مناجات از هیئت صلوة بوجود مصلّی، متصل و متواتر باشد، مواظبت بر آن اولی و افضل بُوَد، و اگر در نفس کرامتی و سامتی از آن حادث شود، نزول از درجه صلوئ به درجه تلاوت به حکم وقت، اولی باشد، چه تلاوت به نسبت صلوئ خفتی و سهولتی دارد. و اگر تلاوت نیز به سلامت انجامد، فزون از آن به درجه ذکر اولی بود، چه مواظبت بر مجرّد ذکر و اعادت کلمه خفیفه، از محافظت الفاظ کثیره و معانی متنوّعه بر نفس، آسان‌تر. و اگر در ذکر لسانی به سبب ملامت فتوری افتد، مداومت بر ذکر قلبی، که آن را مراقبه خوانند، اعنی مطالعهٔ اطلاع حق تعالی بر احوال خود، اولی.