جلوه‌های نمایشی جنگ

کتاب جلوه های نمایشی جنگ اثری از غلامحسین دریانورد است که در انتشارات سوره مهر به چاپ رسیده است. این کتاب با نگاهی به رفتار، گفتار و نوشتار رزمندگان در هشت سال جنگ تحمیلی عراق علیه ایران نوشته شده است.

کتاب جلوه های نمایشی جنگ با هدف معرفی و بررسی جنبه‌ها و جلوه‌های نمایشی رفتار، گفتار و نوشتار رزمندگان هشت سال جنگ تحمیلی عراق علیه ایران نوشته شده است. تمرکز این کتاب بر نمودار ساختن ساخت‌مایه‌های نمایشی در رفتار، گفتار و نوشتار رزمندگان دارد. این اثر سه بخش دارد. بخش اول که مانند مقدمه اثر محسوب می‌شود به بیان اهداف و گزاره‌ها می‌پردازد، پیشینه و روش به‌کار گرفته‌شده در پژوهش را بیان می‌کند و منابع را نام می‌برد. پس از آن اصطلاحات و برابرنهادهایی مطرح می‌شود که با راهنمایی آن، شواهد و مثال‌های هر فصل، توصیف و بررسی شده است. در فصل بعدی این بخش نیز چند تعریف از جنگ و مراحل چهارگانهٔ آن می‌خوانیم.

بخش دوم بررسی جنبه‌ها و جلوه‌های نمایشی جنگ در گزیده‌ای از اساطیر و قصه‌های آفرینش است. در این بخش به سراغ ادبیات باستانی و تاریخ کهن و معاصر می‌رویم که خود منابعی دیگر برای جستجوی جلوه‌ها، جنبه‌ها و خلاقیت نمایشی جنگ است. بخش سوم کتاب نیز بررسی جلوه‌ها، جنبه‌ها و خلاقیت نمایشی در رفتار، گفتار و نوشتار رزمندگان هشت سال جنگ تحمیلی عراق علیه ایران است که زمینه‌های مختلفی را دربرمی‌گیرد: در عرصهٔ رفتاری آداب و رسوم، با زیرمجموعه‌های امور اجتماعی، امور دفاعی، امور عبادی، بازی‌ها، خلاقیت‌ها، اوقات فراغت و…

بریده‌ای از کتاب جلوه‌های نمایشی جنگ

در این فصل، از میان انبوه قصه‌ها و اسطوره‌ها، تعدادی محدود ــ با توجه به غنای جنبه‌های نمایشی آن‌ها ــ انتخاب شده‌اند. در قصهٔ آفرینش در آیین زرتشتی و بیشتر آیین‌ها و اسطوره‌ها، از رویارویی دو نیروی خیر و شر به عنوان گوهر و ریشهٔ نمایش و نمایشنامه نام برده شده و کاملاً برجسته می‌نماید. در قصه آفرینش زرتشتی، نخست اورمزد که در اوج، یعنی در روشنی بی‌پایان مستقر است، با اهریمن شریر که در ژرف‌ترین تاریکی قرار دارد، تماس مستقیمی ندارد، زیرا میان این دو خلأ است. بنابراین نیروی هرکدام در برابر دیگری محدود است و خلأ، هر کدام از آن دو را از جهت مکان محدود می‌سازد. اورمزد جاودانی است، اما اهریمن چنین نیست، زیرا روزی نابود خواهد شد. در آغاز هر دو وجود داشته‌اند، بی‌آنکه به نبرد بپردازند. «اورمزد با سهم مطلق خود، از وجود روح بد یعنی اهریمن آگاه بود، ولی اهریمن که همیشه نادان و احمق است، از هستی اورمزد آگاهی نداشت. به محض اینکه اورمزد و روشنی را دید، طبیعت ویرانگرش او را به حمله و تخریب وادار کرد. اورمزد به او پیشنهاد آشتی داد به شرطی که آفرینش خوب را ستایش کند. اهریمن که دیگران را مثل خود می‌پنداشت، گمان کرد که پیشنهاد آشتی فقط می‌تواند از موضع ضعف باشد. از این‌رو، آن را نپذیرفت و برآن شد که هرچه را دیده بود، نابود کند. اورمزد می‌دانست که اگر قرار بشود نبرد تا ابد ادامه یابد، اهریمن به‌راستی تهدید خود را عملی می‌سازد. از این‌رو پیشنهاد کرد که دورانی برای نبرد معین گردد. اهریمن از روی کندهوشی آن را پذیرفت و بدین‌گونه سرنگونی نهایی خویش را سهل ساخت.» بن‌اندیشهٔ اصلی در قصه‌ای که به قسمتی از آن اشاره شد، جنگ بین اورمزد و اهریمن یا همان خیر و شر است. در نقشهٔ داستانی نیز همین مقابله و رودررویی یا همان جنگ بین خیر و شر به‌وضوح نمایان است. در این قصه به خوبی طرح جامع یک نمایشنامه که شامل آغاز، میانه و پایان است را می‌بینیم. به‌خصوص در تقسیم تاریخ جهان به چهار دورهٔ سه هزار ساله به‌خوبی مشخص است که عبارت است از: دورهٔ آفرینش اصلی، دوره‌ای که به خواست اورمزد سپری می‌شود، دورهٔ آمیختگی خواست خیر و شر و در نهایت دورهٔ شکست اهریمن. شاید اصلی‌ترین جلوه و عنصر نمایشی جنگ در این قصه‌ها «ستیز» باشد؛ ستیز که عامل بقای آدمی و جوهر هستی اوست. در این قصه بر خلاف زندگی که ممکن است در آن ستیزهای ناخودآگاه به وقوع بپیوندد، ستیزی آگاهانه و کاملاً نمایشی است. در قصهٔ آفرینش آیین زرتشت، عقیدهٔ اساسی این است که تاریخ جهان میان خیر و شر است. در این نبرد انسان اساساً یاور خداست، ولی نه برای بازی آفریده شده است، همانند بعضی از سنت‌های هندی، و نه موجودی است که تجلی‌گاه شکوه خدا باشد. خدا به انسان نیاز دارد، همان‌طور که انسان به خدا. جهانی که انسان در آن زندگی می‌کند، اگرچه از حمله‌های شر آلوده گشته، اما اساساً خوب است. زیرا خدا پدر و مادر آن است.