مرگ‌سالی، روایت غزل از روزگار رنج‌‌ها و امیدها

مرگ‌سالی، شامل سروده‌های سه سال اخیر لیلا حسين‌نیا است که توسط  «انتشارات سوره مهر» وارد بازار نشر شده‌است. این مجموعه شعر که با نیم‌نگاهی به فضای عاطفی دوره کرونا، مرگ‌سالی نامیده شده، دومین مجموعه شعر لیلا حسين‌نیا است که شهریورماه همزمان با روز ملی شعر و ادب فارسی، توسط انتشارات سوره مهر معرفی شده بود.

مراسم معرفی و نقد این مجموعه شعر با مشارکت حوزه هنری آذربایجان شرقی، سازمان فرهنگی، اجتماعی و ورزشی شهرداری تبریز و اداره‌کل ارتباطات و امور بین‌الملل شهرداری تبریز، در ساختمان مرکزی شهرداری تبریز برگزار شد و «محمدکاظم کاظمی» شاعر، منتقد و پژوهشگر حوزه شعر و ادب، به عنوان میهمان ویژه برنامه، به خصوصیات فنی کتاب و نقاط ضعف و قوت اثر پرداخت.

صفحه‌آرایی و نام کتاب، در خدمت محتوای شعر است

کاظمی با بیان این‌که وقتی از «نقد کتاب» صحبت می‌کنیم، مقصودمان تنها نقد محتوای شعری نیست و باید عناصر ظاهری کتاب نیز مورد توجه قرار گیرد، گفت: نخستین ویژگی مجموعه شعر جدید خانم حسین‌نیا این است که نام خوبی دارد. «مرگ‌سالی» به دوره کرونا اشاره دارد و با طرح روی جلد کتاب نیز مرتبط است. بخش‌های از روی جلد کتاب، در هریک از صفحات، اجرا شده و توانسته مفهوم مورد نظر مرگ‌سالی را در هر شعر تداعی کند. روی هم رفته، می‌توان گفت کتاب از نظر کتاب‌آرایی، طرح روی جلد، فونت متن و چینش عناصر گرافیکی، موفق بوده‌است.

خصوصیت ارزشمند کتاب، روانی و پختگی کلام است

وی در ادامه به محتوای کتاب مرگ‌سالی پرداخت و خاطرنشان کرد: خصوصیت ارزشمند کتاب، روانی و پختگی کلام شاعر است که حاصل آشنایی شاعر با ادبیات کهن و ادبیات معاصر است. شاعر مرگ‌سالی، تحصیلات دانشگاهی دارد. می‌دانیم که این آسیب، گرفتار بسیاری از شاعران دانشگاهی معاصر بوده، اما خوشبختانه ذوق و قریحه در خانم حسین‌نیا پابرجا بوده و ایشان توانسته‌اند تحصیلات آکادمیک را در خدمت شعر خود قرار دهند.

این منتقد ادبی، با بیان این‌که شاعر مرگ‌سالی از ابهام‌های دروغین و بازی‌های فلسفی اجتناب کرده‌است، افزود: غزل‌های مرگ‌سالی، شفاف و برخوردار از احساسات صادقانه است. زبان شعری خانم‌حسین‌نیا روان است و کلمات، به ندرت عوض می‌شوند. حتی وقتی جای کلمات عوض می‌شود، این موضوع، به زیبایی شعر می‌انجامد. مثلا بیان طبیعی مصرع «یکایک آن سحر پرسیدم احوال درختان را» باید این‌گونه باشد که «آن سحر پرسیدم احوال یکایک درختان را» اما شاعر با آوردن کلمه «یکایک» به اول مصرع، روی این واژه تاکید کرده‌ و این کار، به بلاغت و زیبایی مصرع منجر شده‌است.

کاظمی، ترکیب‌سازی‌های موفق را از دیگر ویژگی‌های مرگ‌سالی عنوان کرد و گفت: در مصرع «دویدم سمت تو شاید که تابستان آغوشت /  به پایان آورد دلسردیِ عمری زمستان را»، شاعر می‌توانست به جای واژه «دلسرد» از عباراتی مترادف با یاس و نامیدی نیز بهره بگیرد، اما با در نظر داشتن «زمستان» از این واژه استفاده کرده تا ترکیب سردی و زمستان در شعر پدید بیاید.

مرگ‌سالی، حاصل خلاقیت، کشف و توجه به عناصر خاص است

این پژوهشگر ادبی، با اشاره به این‌که بیت‌های درخشان مرگ‌سالی وقتی اتفاق می‌افتد که شاعر به سمت خلاقیت و کشف می‌رود، اظهار کرد: مثلاً در غزل «مثل آتشفشان تب‌داری سکه هستی‌ام دو رو دارد /  ظاهراً سر به آسمان سودن، از درون سوختن، مذاب شدن»، «آتش‌فشان» از عناصر خاصی است که زمینه کشف بیشتری در شعر دارد، تا مثلاً «باران» که یک عنصر عام است و معمولاً در شعر امروز بسیار می‌آید، یا در بیت «هر چه که پیش می‌روم، انگار مقصدم دور می‌شود از من / چون دعای دل گنهکاری نارسیده به مستجاب‌شدن» شاعر به دعا شخصیت بخشیده و می‌گوید من مثل دعایی هستم که به استجابت نرسیده‌ام.

مردم‌گرایی در زبان شاعر مرگ‌سالی برجسته است

محمدکاظم کاظمی، مردم‌گرایی در زبان را از دیگر ویژگی‌های مهم مرگ‌سالی عنوان کرد و گفت: زبان شعر خانم حسین‌نیا فخیم و استوار است، اما خصوصیت مردم‌گرایی باعث می‌شود مخاطب گاه با یک عبارت روان و صمیمی مواجه شود که برایش خوشایند و دلنشین است، از جمله در بیت «تو چه داری برای من ای عشق جز همین ذره ذره آب‌شدن/ من چه می‌خواهم از جهان؟ تنها با تو یک روز بی‌حساب‌شدن» یا در بیت «آه ای عزیز از تو چه پنهان مکدرم / زخمی است خونچکان به تن خُرد باورم» جمله معترضه «از تو چه پنهان» یک شیرینی، صمیمیت و لطافت به کلام بخشیده‌است. همچنین در بیت «من که هر پاییز «آید» بی‌قرارم بی‌قرارم / وای اگر مهر کسی هم در دلم افتاده باشد» واژه «آید» در مصرع اول، زبان کهنی دارد که با محاوره زیبای مصرع دوم همخوانی ندارد و می‌توانست با واژه دیگری، جایگزین شود.

زیست‌بوم شاعر باید در آثار بعدی برجسته‌تر باشد

وی اظهار کرد: پیشنهادم این است که شاعر، زیست‌بوم و محیط زندگی شاعر برجسته‌تر باشد تا شعرش، تشخص بیشتری داشته‌باشد. این ویژگی البته در برخی شعرها به خوبی حضور دارد. مثلاً «من و تبریز حال‌مان خوش نیست / حال و روزی ورای دلتنگی»، یا در شعری با مطلع «یا کجا گم کرده‌ای تبریز من! بانگ رسایت را !؟ / کجا برده‌است طوفان، کشتی بی‌ناخدایت را !؟» می‌بینیم که شاعر به عناصر مهم زیست‌بوم خود نظیر ارگ، ستارخان، شیخ محمد خیابانی و شهید باکری اشاره کرده‌است.

کاظمی، با بیان این‌که انتخاب برخی ترکیب‌ها در شعر حسین‌نیا باید با وسواس بیشتری همراه باشد، گفت: شاعر باید از مستقیم‌گویی حالات و احساسات پرهیز کند و به عبارات و ترکیب‌هایی بیندیشد که تاثیر و عیار بیشتری داشته باشد. ترکیباتی در برخی ابیات هست که از نظر عیار خلاقیت و تصویر، چندان قوی به نظر نمی‌رسد، کم‌تاثیر هستند و کار خاصی بر عهده ندارند. قطعاً در توانایی شاعر هست که با انتخاب واژگان پرانرژی، از این سهل‌انگاری‌ها دوری کند.

شاعر مرگ‌سالی، متاثر از خاقانی است

در ادامه برنامه، دکتر ابراهیم اقبالی، شاعر و استاد دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز، با اشاره به تاثیرپذیری شاعر مرگسالی از خاقانی، گفت: خاقانی در قصاید خود از روزگاری شکایت می‌کند که روزگار تسلط شیاطین و چیره‌شدن زشتی‌ها و پلیدی‌ها است. این ویژگی، بسیار شبیه ویژگی روزگار ماست.  بیماری کرونا هم که یک ریشه انسانی و عمدی داشت و در صدد تغییر هویت انسان بود، نمونه بارز این پلیدی‌ها است. نام کتاب مرگ‌سالی اشاره به همین بیماری و همین شرارت‌ها دارد. در چنین روزگاری زیستن و شعر متعهد سرودن یک کیمیا است.

وی با بیان این‌که خاقانی شاعر همین روزگار دردناک است، اظهار کرد: اما نکته مهم این‌جاست که او هرگز ناامید و مایوس نمی‌شود و به نظرم، شعر متعهد نیز باید همین روحیه امید و پیش‌روی را روایت کند. خاقانی در شعری که در مدح حضرت مصطفی(ع) دارد، پس از شکایت از رنج‌‌های بشری، به رحمت و بشارت پیامبر(ص) متوسل می‌شود و امیدوارانه به آینده می‌نگرد. در شعر شاعران متعهد معاصر نظیر استاد شهریار نیز می توان این نگاه امیدوارانه را دریافت.

زبان و سبک‌شناسی شاعر، خواننده را با کتاب همراه می‌سازد

به گفته این استاد دانشگاه، مجموعه مرگ‌سالی، روان و دلنشین است و مخاطب را با خود همراه می‌سازد، بدون این‌که برای رساندن مقصود شعر، خواننده به سختی و دشواری بیفتد، همچنین بیشتر غزل‌های این مجموعه، با تصویرهای روشنی همراه هستند.

وی با بیان این‌که شاعر اصرار دارد شعرش قابل‌فهم باشد، متذکر شد: به همین دلیل، شاعر گاه رو به اطناب می‌آورد، اما اطناب او «اطناب مُمِل» نیست و خواننده را خسته و آزرده نمی‌کند، بلکه شاعر در تلاش است تا مقصود خود را با تکیه بر آرایه تشبیه، شفاف ارائه دهد. این ویژگی که به سبک‌شناسی شاعر باز می‌گردد باعث شده ما در این مجموعه، با تشبیه بیشتر سر و کار داشته باشیم تا استعاره، چرا که ساختار استعاره، فشرده‌تر از تشبیه است.

شاعران متعهد، از پرداختن به شعر عامه‌پسند ابایی ندارند

اقبالی تصریح کرد:  به عنوان نمونه در شعر «یک لحظه خنده‌ای و دمی اخمی /  حالت شبیه حال بهاران است /

پرهیز می‌کنی و پر از شوقی /  آرامشت شبیه به طوفان است» می‌بینیم که نگرانی و دغدغه‌خاطر برای تفهیم مقصود شاعرانه‌اش، باعث شده ارکان مختلف تشبیه (مشبه، مشبه‌به، وجه شبه و ادات تشبیه) جزء‌به‌جزء اشاره شود.

این استاد دانشگاه، بازتاب دردهای مشترک انسانی را رسالت شاعر دانست و افزود: شاعران متعهد و دغدغه‌مند، از پرداختن به شعرهایی که مطلوب ذوق عامه باشد، ابایی نداشته‌اند. شاعر باید با حفظ چارچوب عقاید خود، تمام‌وقت شاعر باشد. شهریار نمونه بارز چنین شاعرانی است. در واقع اگر شهریار، غزل‌هایی عامه‌پسند و صمیمی نمی‌سرود، چه بسا شاهکارهای جاودانه‌ای نظیر «علی آن شیر خدا» نیز خلق نمی‌شد. خانم حسین‌نیا نیز در دو مجموعه‌ای که منتشر کرده، نشان‌ داده حایز این ویژگی است.

ساحت مرگ‌سالی از «شعرهای ویترینی» دور است

دکتر رضا شیبانی‌اصل، شاعر و منتقد ادبی، از دیگر میهمانان این برنامه، شاعر مرگ‌سالی را «شاعر غزل» توصیف کرد و گفت: البته مقصود بنده، غزل در معنی قالب رایج غزل نیست؛ از دید من، «شاعر غزل» شاعری است که در مفهوم سبک و سیاق شاعران ریشه‌دار ادبیات فارسی شعر می‌گوید و  از جهانی فرازمینی به پدیده‌های جهان می‌نگرد.

وی با اظهار تاسف از این‌که «شعر ویترینی» از تلخی‌های ادبیات مدرن است، افزود: ساحت شعر خانم حسین‌نیا از این آسیب در امان است؛ او شاعری است که به قول خودش، «تمام شب به گوش کوچه‌ها از عشق می‌گوید» و از ابر و خورشید و نسیم و پدیده‌های زمینی و آسمانی دریافت‌های شاعرانه دارد، زیبایی شعر تغزلی هم در همین است.

شیبانی‌اصل با تاکید بر این‌که شاعران بزرگ، باید آینه‌دار جغرافیا و تاریخ خود باشند، افزود: این ویژگی، نشان‌دهنده صدق تجربه عاطفی یک شاعر است. به عنوان مثال، شاعر امروز اگر در فضای میخانه‌ای چند دهه پیش شعر بگوید، حتی اگر شعرش زیبا هم باشد، فاقد صدق تجربه عاطفی است. چرا که از چیزی سخن گفته که ارتباطی به فضای اجتماعی زمانه ندارد.

مرگ‌سالی، بازتاب تاریخ و جغرافیای زندگی شاعر تبریزی است

وی ادامه داد: ما شاعرانی داشتیم که در اوج بمباران‌های تهران، از مزرعه‌های قهوه در برزیل شعر می‌گفتند. چنین شاعرانی، شاعران هپروتی بیش نیستند و امروز نامی از ایشان در تاریخ ادبیات نیست.

شیبانی‌اصل با تاکید بر این‌که خانم حسین‌نیا، با تاریخ و جغرافیای خودش مرتب در ارتباط است و در متن وقایع روزگار خود است، افزود: اشارات شاعر به زیست فرهنگی و سیاسی زمانه خود بسیار ارزشمند است. نمونه بارز این شعرها، شعری است که ایشان با درک درست از وقایع سیاسی، در محضر رهبر انقلاب قرائت کردند و دیدیم که آن شعر چطور در فضای ادبی و فرهنگی کشورمان گل کرد.

وی اظهار کرد: در این روزگار اینستاگرامی که شعرهای سطحی و مقلدانه، فضای مجازی و انجمن‌های ادبی را تسخیر کرده‌است، شعر خانم حسین‌نیا، ساحت خود را از تکرارها و تقلیدها جدا کرده و نتیجه این شده که شعر او در فضای امروز شعر امروز، یک شعر یکتا و خاص است.

شاعر مرگ‌سالی، از پشتوانه‌های اصیل ادبی بهره‌مند است

ایوب شهبازی، شاعر پیشکسوت تبریزی نیز در این برنامه، با اشاره به پشتوانه ادبی شاعر گفت: خانم حسین‌نیا، از خانواده‌ای برخاسته که اهل شعر و ادبیات است و در محیطی رشد کرده‌اند که محضر بزرگوارانی نظیر استاد شهریار، استاد عابد و استاد اصغر فردی بوده‌است؛ طبیعی است که چنین شاعری، با سن وسال نه چندان زیاد، شعرهایی چنین پیرانه، تاثیرگذار و ماندگار آفریده‌است.

وی یادآور شد: شعر خانم حسین‌نیا حال‌وهوایی شهریارانه دارد و او به خوبی توانسته از شعر سعدی، فروغ، اخوان و منزوی وام بگیرد که نشان‌دهنده گستره مطالعات شاعر است.

گفتنی است لیلا حسين‌نیا متولد ١٣٧١، دانشجوی دوره دکترای زبان و ادبیات فارسی (در مرحله دفاع از رساله) است و در سال‌های اخیر به عنوان کارشناس و محقق ادبی در محافل فرهنگی و مطبوعات و رسانه‌ها فعالیت داشته‌است. اثر نخست این شاعر تبریزی، با عنوان «مرا صدا کردی؟» پیش‌تر به عنوان «نامزد جایزه ملی قلم زرین» و  «برنده کتاب سال آذربایجان‌شرقی» مورد توجه فعالان شعر و ادبیات قرار گرفته‌بود.