محبوبی در شناخت منابع تاریخ ایران تخصص داشت/ گردآوری عکس‌های مناظر ایران و رجال عصر قاجار

پژوهشگران دفتر ادبیات انقلاب اسلامی که تجربه‌ای در شرح حال‌ نویسی داشتند، گروهی در 1388ش با عنوان شخصیت‌های مانا تشکیل دادند. این گروه یک صد تن از شخصیت‌های مشهور کم‌آوازه را برگزید تا در مجموعه‌ای به شرح احوال، فعالیت‌ها، آرا و اندیشه‌ها، آثار و دیگر تکاپوهای زندگی شخصیت‌های مورد نظر بپردازد و آنها را به شیوه محققانه، علمی و مستند به مخاطبان معرفی کند. «حسین محبوبی اردکانی» نوشته هوشنگ خسروبیگی و فاطمه اصطلامی یکی از کتاب‌های مجموعه «شخصیت‌های مانا» است که از سوی انتشارات سوره مهر به چاپ رسیده است.

حسین محبوبی اردکانی، دهم مهر 1294 در خانواده‌ای روحانی در اردکان به دنیا آمد. در تصویر شناسنامه وی در پرونده کارگزینی دانشگاه تهران، تاریخ تولد محبوبی دهم ثور(اردیبهشت) 1297 ذکر شده است. تولد او در خانواده‌ای روحانی و عالم و در محیط علمی اردکان موجب شد تا او به حد کافی از فضایل علمی در دوران کودکی و جوانی بهره بگیرد و با برخی از علوم آشنایی یابد.

در سال‌های 1315 تا 1317ش مدتی با شهرداری اردکان و اداره دارایی استان یزد همکاری می‌کرد. پس از آن برای ادامه تحصیل به تهران آمد و در حدود سال 1317ش تحصیلات دانشگاهی را در رشته تاریخ و جغرافیا در دانشسرای عالی آغاز کرد و این دوره سه ساله را در 1320 ش به پایان برد. محبوبی از آبان 1320 تا شهریور 1321 دبیر پایه 2 یکی از دبیرستان‌های قم بود. سپس به دلیل ازدواج به اردکان منتقل شد. وی در اول فروردین 1322 با بتول حائریان فرزند رضا حائریان ازدواج کرد. بتول حائریان سواد قرآنی داشت و حافظ بخشی از قرآن بود. خوب می‌خواند اما خوب نمی‌توانست بنویسد. علاقه وی سبب شد تا کتاب‌هایی که محبوبی به منزل می‌آورد، مطالعه کند. به نظر می‌رسد حضور وی در کنار محبوبی توانسته است محیط مناسبی برای فعالیت‌های علمی محبوبی فراهم آورد.

محبوبی در آبان 1326 به همراه همسرش به تهران آمد و در یکی از دبیرستان‌های تهران به تدریس پرداخت، اما بار دیگر به دلیل نگهداری فرزندش به اردکان برگشت. محبوبی در سال‌های استقرار و نیز در دوران تحصیل در تهران، برای بالا بردن سطح کیفیت آموزش و سهولت در کار تدریس و نیز هماهنگی در تدریس دبیران تاریخ دبیرستان‌ها همراه عده‌ای از دبیران دبیرستان‌های تهران در کنار  هیئتی از مولفان، به تالیف کتاب‌های درسی برای سال سوم و چهارم دبیرستان‌ها دست زد؛ این اقدام با اقبال زیادی روبه‌رو شد و آثار تالیفی در سال‌های 1337 و 1342 به چاپ رسیدند.

محبوبی پس از پایان دوره فوق لیسانس، همچنان تا دهم شهریور 1343 در دبیرستان‌های تهران و نیز در دانشسرای عالی تهران به تدریس پرداخت. همزمان با آن و به تقاضای ایرج افشار، که در آن زمان رئیس اداره کل انتشارات و روابط عمومی کتابخانه‌های دانشگاه تهران بود، به دانشگاه تهران منتقل شد. این انتقال به دلیل شخصیت علمی و تلاشگر محبوبی بود که حضور وی را در اداره کل انتشارات دانشگاه تهران ایجاب می‌کرد. ایرج افشار در خاطرات خود اشاره دارد که: محبوبی «از کار دبیری در وزارت فرهنگ اظهار ملال می‌کرد».

محبوبی ابتدا در شهریور 1343 به عنوان دبیر دانشکده ادبیات و علوم انسانی به دانشگاه تهران انتقال یافت و چند روز بعد به عنوان معاون اداره کل انتشارات منصوب شد. او پس از ورود به دانشگاه تهران، کار تدریس در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران را نیز آغاز کرد. محبوبی پس از انتصاب به سمت معاونت اداره کل انتشارات، تدریس دروس تاریخ را در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران و نیز در موسسه تحقیقات علوم اجتماعی ادامه داد.

شخصیت علمی محبوبی و پرکاری و روح خستگی‌ناپذیر او، خبرگی و تخصصی که در شناخت منابع و مآخذ تاریخ ایران داشت و حساسیت او در جمع‌آوری و ارائه مستندات با کمترین اشتباه حضور او را در مرکز انتشارات دانشگاه تهران ضروری کرده بود. او مدتی بعد نیز در دوره دکتری رشته تاریخ دانشگاه تهران پذیرفته شد و تحصیلات خود را ادامه داد.

او در این دوره همکاری خود را با دانشنامه ایران و اسلام نیز آغاز کرد و به دلیل احاطه‌اش به تاریخ دوره قاجار، که در آن تخصص داشت، آگاهی از خاندان‌های دوره قاجار و مناسبات میان آنان، موجب شد در دانشنامه ایران و اسلام، نگارش مقالات مربوط به رجال این دوره را برعهده او بگذارند. محبوبی در دوره مسئولیت اداری خود، همه روزه با کارهای مربوط به میکروفیلم و خرید نسخ خطی برای کتابخانه مرکزی سروکار داشت و بر غنای نسخ خطی و میکروفیلم‌های این نسخ در کتابخانه دانشگاه تهران افزود. اما کار اصلی وی در اداره انتشارات، مراقبت در نشر کتاب بود که در این راه دقیق‌ترین خدمت‌های علمی را انجام داد.

محبوبی در اول آذر 1350 پس از سه ماه مرخصی تشویقی و با سی ‌و ‌سه سال و سه ماه خدمت اداری بازنشسته شد و در دی 1351 عازم سفر حج شد. حدود دو ماه بعد، یعنی در اسفند 1351 با دفاع از رساله دکتری خود با عنوان «تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران» مدرک دکتری خود را دریافت کرد. این رساله بعدها از سوی انتشارات تهران با عنوان تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران در سه مجلد به چاپ رسید.

او پس از بازنشستگی به نوشته ایرج افشار، «باقی عمرش را همان‌طور که خودش گفته بود می‌خواسته که آسوده بوده باشد». هر چند که منظور محبوبی از آسودگی به معنای دور شدن از کارهای تحقیقاتی و مطالعاتی نبود؛ چرا که او پس از فراغت از کار انتشارات، دست به کارهای ارزنده‌ای زد. او از زمان بازنشستگی تا مرگ، مهم‌ترین کارهای علمی و تحقیقاتی خود را، در بیماری و ناتوانی انجام داد. وی تا آخر عمر که بیماریش عود کرده بود از تکلم  باز مانده بود، به دانشگاه می‌رفت و در کتابخانه دانشگاه به تحقیق می‌پرداخت.

مهم‌ترین کار وی در روزگار بازنشستگی‌اش، گردآوری عکس‌های منظر ایران و رجال عصر قاجار بود که از طرف کتابخانه مرکزی به او محول شده بود؛ به آن دلیل که محبوبی در شناسایی عکس‌ها و تهیه فهرست و شناسایی رجال و اماکن و مناظر و… دوره قاجار تخصص داشت. او تا اوایل سال 1356 ش بدین کار اشتغال داشت؛ اما پس از آن به دلیل بیماری امکان ادامه و اتمام کار را نیافت.

محبوبی جدیت در کار را به همراه پشتکار تا پایان عمر حفظ کرد. به خصوص درباره کارهایی که به او واگذار می‌شد جدیت و پشتکار او باعث شد کار او متفاوت و چشمگیر باشد و کمتر عیب و نقصی در آن راه یابد. این جدیت و پرکاری در میان صفات کاری و علمی محبوبی جایگاه خاصی دارد. این خصلت محبوبی موجب شده اکنون ما با انبوهی از فعالیت‌های علمی روبه‌رو باشیم؛ گرچه بسیاری از این فعالیت‌ها همچنان ناشناخته مانده است.

منش اخلاقی و رفتار علمی همراه با تواضع و فروتنی او و نیز توانمندی محبوبی در پژوهش‌های تاریخی، موجب شده بود دوستان زیادی از اندیشمندان با او در ارتباط باشند. اقتضای شخصیت و کار محبوبی بود که روزگار او را در جمع عالمان و اندیشمندان دانشگاهی و جویندگان علم قرار داده بود.

به نوشته ایرج افشار «حسین محبوبی محبوب حلقه دوستان و همه محققان تاریخ ایران بود، زیرا هم محقق و دانشمند و پرکار بود و هم انزواجوی و محجوب و بی‌شیله‌پیله. به هیچ روی تشبث‌کننده نبود. آرام بود. متین بود. فضیلت‌ها داشت که شمردنی نیست.»

حسین محبوبی اردکانی پژوهشگر و مدرس تاریخ، نویسنده و تاریخ‌نگار، نسخه‌شناس و مصحح، فهرست‌نگار، سندشناس، خط‌شناس، عکس‌شناس، رجال‌شناس، ادیب و توانمند در ویرایش متون علمی و ادبی بود. وی بر زبان و ادبیات فارسی و عربی تسلط داشت و از «فارسی‌نویسان متبحر» به شمار می‌رفت. حوزه تخصصی مطالعات و پژوهش‌های او دوره قاجار بود و درباره رویدادهای تاریخی و رجال این دوره آشنایی کامل داشت.