پژوهشگری که خستگی را نمی‌شناخت/ خالق آثاری بی‌بدیل و تصحیح تاریخ بیهقی و تاریخ اسلام

تتبع و غور در زندگی دانشمندان سرزمین‌مان و بیان شرح احوال و جایگاه آنان برای نسل امروز بسیار غرورآفرین است؛ سرزمینی که قرن‌های متمادی دانشمندان بزرگی را در خود پرورانیده است. مطالعه سرگذشت این بزرگان در حوزه‌های مختلف می‌تواند برای بسیاری درس‌آموز هم باشد. کتاب «علی‌اکبر فیاض» نوشته اصغر قائدان و حسین بیات از مجموعه «شخصیت‌های مانا» از سوی انتشارات سوره مهر به چاپ رسیده است.

علی‌اکبر فیاض که از او با نام کامل «علی‌اکبر مجیدی فیاض» نیز یاد می‌شود، در سال 1277 هجری شمسی در مشهد و در خانواده‌ای از سادات و روحانیون این شهر به دنیا آمد. پدرش سیدعبدالمجید ثقه‌الاسلام از مجتهدان و فضلای روزگار و مردی محترم بود. علی‌اکبر در خانه و از همان کودکی زیر نظر پدرش به آموختن قرآن و مقدمات زبان عربی پرداخت.

پس از آن، در مدارس علمیه مشهد به فراگیری علوم قدیم، فقه، اصول، ادبیات و سایر علوم حوزوی مشغول شد. علی‌اکبر این دروس را نزد پدر و نیز استادانی جلیل‌القدر و برجسته آموخت و در علوم معقول و منقول و ادبیات فارسی و عربی تبحر یافت و به جای پدر به خادم‌باشی کشیک اول در آستان قدس رضوی منصوب شد.

از سال 1307 فیاض به طور رسمی ریاست دبیرستان شاهرضا را که خود نیز در آن تدریس می‌کرد، برعهده گرفت. این دبیرستان که از قدیمی‌ترین مراکز آموزشی مشهد بود، بخشی از مدرسه رضویه آستان قدس به شمار می‌رفت. باری ریاست دبیرستان شاهرضا تا سال 1313 زمینه‌های رفتن وی به تهران برای ادامه تحصیل را فراهم آورد.

تحصیل در دانشسرای عالی
با عزیمت به تهران در سال 1316 فصل جدیدی از زندگی فیاض آغاز شد. درباره علت رفتن او به تهران نظرات مختلفی وجود دارد؛ اما شاید مهم‌ترین انگیزه وی ادامه تحصیل بوده است. فیاض در ابتدای حضور در تهران توانست در مدت یک سال به صورت جهشی و متفرقه مدرک دوره متوسطه را دریافت کند. بعد به دانشسرای عالی وارد شود و از استادان بنام آن دوره بهره ببرد. سرانجام، در سال 1322 موفق به اخذ مدرک دکتری رشته زبان و ادبیات فارسی شد.

در منابع به جزئیات بیشتری از زندگی شخصی دکتر فیاض اشاره نمی‌شود، ظاهرا او در سال 1321 در سن 44 سالگی با خانم «بی‌بی معصومه رضوی ناظم» ازدواج می‌کند و تشکیل خانواده می‌دهد. سال بعد دخترش، نوشین متولد می‌شود و سال 1326 نیز پسرش، فرزین به دنیا می‌آید.

علی‌اکبر فیاض سرانجام در 4 شهریور 1350 به دلیل عارضه سکته مغزی در بیمارستان شاهرضای مشهد بدرود حیات گفت و از این جهان فانی به سرای باقی رخت برکشید. به قول بیهقی که استاد فیاض آن همه کتابش را می‌پسندید بزرگامردا که او بود!

فعالیت‌های ادبی، پژوهشی و فرهنگی/ همکاری با غنی: تصحیح تاریخ بیهقی
قاسم غنی را می‌توان مهم‌ترین دوست دوران زندگی و حیات علمی فیاض به شمار آورد. سرآغاز این دوستی به سال‌ها قبل از حضور وی برای ادامه تحصیل در تهران برمی‌گردد. مهم‌ترین حاصل دوستی و همکاری علی‌اکبر فیاض و قاسم غنی تصحیح عالمانه تاریخ بیهقی است که در سال 1324 به ثمر نشست و چاپ شد. علاوه بر سجایای اخلاقی آن دو که بسیار به هم شبیه و نزدیک بودند، آنچه رابطه فیاض و غنی را مستحکم‌تر کرده بود، علاقه و اهتمام قاسم غنی به ادبیات بود؛ موضوعی که در حیطه تخصصی فیاض قرار داشت و می‌توانست این رابطه علمی را تنگاتنگ کند.

سفر به مصر
در سال 1329 علی‌اکبر فیاض به همراه چند تن از استادان دیگر از جمله بدیع‌الزمان فروزانفر به دعوت دانشگاه فاروق اول برای ایراد سخنرانی به مصر دعوت شد. مقدمات این سفر را قاسم غنی هنگامی که سفیر ایران در مصر بود، فراهم ساخت. این سفر با ارائه سخنرانی‌هایی در باب تاریخ ادبیات، شعر و نثر فارسی همراه بود. در میان تمامی استادانی که سخنرانی کردند، تنها سخنرانی‌ فیاض به صورت کتابی به نام «محاضرات عن اشعر الفارسی و الحضاره الاسلامیه فی ایران» منتشر شد.

تدریس در دانشگاه تهران
فیاض در سال 1343 به دانشگاه تهران رفت و در دانشکده معقول و منقول، الهیات و معارف اسلامی کنونی به تدریس دروس تاریخ اسلام، ملل و نحل، منطق و ادبیات اشتغال یافت. پس از چندی مدیر گروه ادیان و مذاهب آن دانشکده شد. خدمات رسمی فیاض در دانشگاه سال 1346 به پایان رسید و به افتخار بازنشستگی نائل شد.

فرهنگ در صحنه سیاست
دکتر فیاض علاوه بر اشتغال به امور علمی، دستی هم در سیاست داشت و در این عرصه تجربیات کوتاهی آموخت. او در دوره‌های دوازدهم و سیزدهم مجلس شورای ملی، نماینده مردم مشهد بود. انتخاب او در این دو دوره نشانه اعتبار و جایگاه علمی و مردمی این شخصیت فرهنگی است.

شاعر بی‌دیوان
ذوق و توانایی در سرودن شعر از دیگر ویژگی‌های شخصیت علمی و فرهنگی فیاض بود. اگرچه او دیوان یا کتاب شعر مستقلی از خود بر جای نگذاشت، در محافل ادبی گوناگون شرکت می‌کرد و اشعاری را نیز در این محافل می‌سرود. با آنکه توانایی بسیاری در سرودن شعر داشت، تنها تعدادی از اشعار او مانند «زال بلخ»، «دوزخ جنگ» و… در کتاب سفینه فرخ وجود دارد.

حضور در انجمن‌های ادبی
یکی دیگر از علایق دکتر فیاض شرکت در انجمن‌های ادبی مختلف در طول حیاتش بود. انجمن ادبی خراسان، انجمن ادبی فرخ و انجمن ادبی فرهنگستان ایران از جمله مهم‌ترین انجمن‌هایی بود که استاد از اعضای فعال و پرشور آن به شمار می‌رفت.

انجمن ادبی خراسان
انجمن ادبی خراسان در سال 1304 و در زمان ریاست محمد ملک‌زاده، رئیس وقت معارف این استان، تاسیس شد. جلسات این انجمن هفته‌ای یک بار و در باغ نادری مشهد تشکیل می‌شد.

انجمن ادبی فرخ
انجمن ادبی فرخ یکی دیگر از انجمن‌های فعال در خراسان به شمار می‌رفت که موسس آن محمود فرخ بود. چگونگی شکل‌گیری انجمن به زمان بازگشت فرخ از سفرش به تهران مربوط است.

تصحیحی دیگر از تاریخ بیهقی
دکتر فیاض خستگی نمی‌شناخت. به نظر می‌رسد پس از انتشار تاریخ بیهقی در سال 1324 همچنان به جد پیگیر نسخه‌های بیهقی بود و تعدادی از نسخه‌های خطی دیگر را هم از گوشه‌و‌کنار برای تدارک چاپ جدیدی فراهم کرده بود. از قرار معلوم وی معرفی تفصیلی و نسخه‌شناسانه دست‌نویس‌ها را برای مقدمه چاپ دانشگاهی تازه‌ای از تاریخ بیهقی گذاشته بود. غافل از اینکه اجل همواره در کمین است؛ زیرا، از بخت بد در میانه کار و پیش از آنکه متن کتاب به تمامی چاپ شود، حتی فرصت پیدا نکرد رمز نسخه‌های خود را مشخص کند یا مثلا یک برگه کوچک در معرفی آنها از خود به جای بگذارد.

برخی از ویژگی‌های شخصیتی استاد
در دوستی بسیار استوار بود و عبث با کسی خو نمی‌گرفت؛ ولی وقتی دوست می‌شد، پایدار و ثابت‌قدم بود. یکی از کسانی که سال‌های طولانی با مرحوم فیاض در دانشگاه فردوسی حشر و نشر داشت، غلامرضا زرین‌چیان، استاد گروه زبان و ادبیات فارسی بود.

مهم‌ترین آثار علی‌اکبر فیاض
مرحوم فیاض علاوه بر آنکه معلمی فرهیخته و مدیری توانمند و رجلی سیاسی بود، در عرصه قلم و نگارش انتقادی نیز نویسنده‌ای زبردست و خوش‌فکر با قلمی روان همراه با دقت و وسواس علمی به شمار می‌رفت. وی در طول حیات علمی خود آثار متعددی را در موضوعات مختلف نگاشت که برخی از آنها تا عصر حاضر همچنان بی‌بدیل و مورد بهره‌برداری اهل علم و ادب است. تصحیح تاریخ بیهقی و کتاب تاریخ اسلام از جایگاه و اهمیت بالایی برخوردار است.